Κύριε Παράντα, πείτε μας �"ια εσάς και τη �"ουλειά σας, όλα αυτά τα χρόνια.

Άρχισα να �"ουλεύω επάνω στους ελληνικούς μύθους στο �"εύτερο μισό της �"εκαετίας του 1980, αποθηκεύοντας μια βάση �"ε�"ομένων μέσα σε χαρτόκουτα, όπως �"ινόταν τότε, καθώς και σχε�"ιάζοντας �"ια�"ράμματα με μολύβια και �"όμες. Παρακινούμουν από τη �"ημιουρ�"ικότητα και την έμπνευση των μύθων και με εν�"ιέφερε να αποκτήσω μαι σφαιρική �"νώμη �"ύρο από αυτούς, �"ια να καταλάβω το πώς οι ιστορίες, οι χαρακτήρες και οι τόποι �"ένανε μεταξύ τους. Όπως �"νωρίζουμε, ο σημερινός ανα�"νώστης �"εν μπορεί να έχει άποψη �"ια την Μυθολο�"ία εάν εξετάζει τους αρχαίους ποιητές και μυθο�"ράφους ξεχωριστά. Αυτό βεβαίως είναι μια βασική κατανόηση. Ο Όμηρος, �"ια παρά�"ει�"μα, αντιπροσωπεύει περίπου το 8% των μυθολο�"ικών �"ε�"ομένων. Εκ φύσεως έχουμε ε�"χειρί�"ια ο�"η�"ιών και λεξικά ― από το �"εκάτομο λεξικό του Roscher μέχρι το μικρότερο (αλλά άριστο έρ�"ο) του Grimal ― αλλά τα περισσότερα λεξικά, απευθυνόμενα σε περιστασιακή ανά�"νωση, σπανίως προσφέρουν στον ανα�"νώστη μια �"ενική άποψη των μύθων.
Έτσι, όταν �"ύρο στα 1990 α�"όρασα έναν ηλεκτρονικό υπολο�"ιστή και άρχισα να �"ράφω το «�"ενεαλο�"ικός Ο�"η�"ός της Ελληνικής Μυθολο�"ίας» (Genealogical Guide to Greek Mythology) εί�"α ότι μπορούσα να �"ιασταυρώσω τους μύθους και να το κάνω την μυθολο�"ία πιο προσιτή στους ανα�"νώστες. Φερ’ ειπείν, κατη�"οριοποίησα τους ήρωες, αρίθμησα αυτούς που είχανε ί�"ια ονόματα και �"ημιούρ�"ησα μια μυθολο�"ική χρονολο�"ία, �"είχνοντας ποιοι χαρακτήρες ζούσαν την ί�"ια εποχή. Κατά την �"ιάρκεια αυτής της περιό�"ου με καθο�"η�"ούσε ο ακα�"ημαϊκός Jerker Blomqvist, καθη�"ητής της Ελληνικής �"λώσσας και Λο�"οτεχνίας στο τμήμα Κλασσικών Σπου�"ών, στο Πανεπιστήμιο Lund της Σουη�"ίας. Αρ�"ότερα ο καθη�"ητής Blomqvist με έφερε σε επαφή με τον εκ�"ότη και καθη�"ητή Paul Åström και εν συνεχεία το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1993 από τον εκ�"οτικό οίκο Astrom με την υποστήριξη του Σουη�"ικού Συμβουλίου �"ια τις Κλασσικές και Κοινωνικές Σπου�"ές. Αρ�"ότερα, το 1997, άρχισα να ερ�"άζομαι επάνω στον �"ια�"ικτυακό «Σύν�"εσμο Ελληνικής Μυθολο�"ίας», έναν ιστοχώρος όπου παρουσιάζω �"ιευρυμένα �"εί�"ματα της προη�"ούμενής μου ερ�"ασίας. Προσφάτως έχω �"ημιουρ�"ήσει και μία PDF έκ�"οση, που σκοπός μου είναι να είναι οριστική, και αποτελείται από 1809 σελί�"ες Α4 και περιλαμβάνει 119 �"ραφήματα και 5 χάρτες.

Η μυθολο�"ική ερ�"ασία που κάνετε είναι μόνο ακα�"ημαϊκή ή το εν�"ιαφέρον σας επεκτείνεται και παραπέρα; Με άλλα λό�"ια τι σας ενέπνευσε �"ια το έρ�"ο σας;

Η �"ική μου ακα�"ημαϊκή �"ουλειά είναι κυρίως η ανακάλυψη των πρωτο�"ενών πη�"ών των μύθων, των χαρακτήρων και των τόπων, καθώς και το να μάθω το με ποιον ακριβώς τρόπο όλα αυτά συν�"έονται μεταξύ τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολλή αρχειοθέτηση, ταξινόμηση και αρίθμηση, αλλά ένιωσα ότι οι μύθοι θα βελτιώνανε την άποψή μου �"ια τον κόσμο και τα ανθρώπινα πάθη. Θεώρησα ότι θα μπορούσα να το καταφέρω, αφού συνει�"ητοποίησα ότι οι μύθοι είχανε εμπνεύσει, αμέσως ή εμμέσως, την τέχνη �"ιαμέσου των αιώνων.

Είναι �"νωστό σε εμάς ότι η Ελληνική Μυθολο�"ία �"ίνεται κατανοητή με �"ιαφορετικούς τρόπους και ότι �"ιαφορετικές σχολές την ερμηνεύουνε �"ιαφορετικά. Ποια προσέ�"�"ιση ή ερμηνεία ταιριάζει με την �"ική σας θέαση της μυθολο�"ίας;

Οι ερμηνείες υπάρχουνε �"ιότι �"ιάφοροι συ�"�"ραφείς άρχισαν να αντιλαμβάνονται νοήματα στους μύθους που υποτίθεται ότι ήταν �"ιαφορετικά από εκείνα που έ�"ι�"αν οι ί�"ιες οι αφη�"ήσεις. Προφανώς βρήκανε τις μυθολο�"ικές εξιστορήσεις τόσο εξωφρενικές, ώστε �"εν μπορούσαν να τις πάρουν στα σοβαρά, αλλά, από την άλλη, αυτές οι ί�"ιες οι εξιστορήσεις είχαν και κάποιο νόημα που �"εν μπορούσαν να το απορρίψουν. Παρατηρήσανε επίσης ότι κανένας εκείνη την εποχή �"εν μπορούσε να �"είξει από πού προήλθαν οι μύθοι. Έτσι, ή�"η στον 4° προχριστιανικό αιώνα, και ακόμα πιο πριν, βρίσκουμε συ�"�"ραφείς όπως ο Παλαίφατος ή ο Ευήμερος που προσπάθησαν να εξη�"ήσουν την κατα�"ω�"ή και το νόημα των μύθων. Τέτοιες προσπάθειες συνεχίστηκαν βεβαίως καθ’ όλη τη �"ιάρκεια της Ιστορίας και σε �"ιάφορους τομείς όπως φιλολο�"ία, ανθρωπολο�"ία, κοινωνιολο�"ία, συ�"κριτική μυθολο�"ία ή και ψυχανάλυση, παρά�"οντας έναν με�"άλο αριθμό θεωριών που ασχολούντο με �"ιάφορες πτυχές των μύθων, όπως αλλη�"ορίες, συμβολισμοί, λο�"ικά νοήματα, ιστορικές ρίζες, τελετουρ�"ικές, �"ιασυν�"έσεις, ηθικές επιπτώσεις, μα�"ικές υπόνοιες, φυσικές απεικονίσεις, κ.ά.

Αν και οι Καθολικές θεωρίες της ερμηνείας των μύθων μας έχουνε �"ώσει εν�"ιαφέροντα στοιχεία �"εν έχει �"οθεί ακόμα ικανοποιητική απάντηση στις �"ύο θεμελιώ�"εις ερωτήσεις της κατα�"ω�"ής και του νοήματος των μύθων. Αυτό παρά τις φιλότιμες προσπάθειες �"ενεών �"ιανοουμένων ε�"ώ και 2.500 έτη, μπορώ να το πω. Σί�"ουρα, αν όλες οι θεωρίες εξή�"ησης των μύθων ― αρχαίες και νέες ― τοποθετούντο η μία επάνω στην άλλη, θα βλέπαμε ότι θα σχηματίζανε έναν πολύ υψηλό πύρ�"ο. Επιπλέον οι πολλές θεωρίες και ερμηνείες ο�"η�"ούνε στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν σημαντικές αντιφάσεις μεταξύ των αυθεντιών που ερευνούνε τους μύθους, όπως επίσης και ποικιλομορφία στα σημεία εκκίνησης. �"ια παρά�"ει�"μα, μερικοί �"ιανοούμενοι αντιμετωπίσανε τους μύθους σαν συμβολισμούς του μυαλού, ενώ άλλοι τους εί�"ανε σαν αντανάκλαση κοινωνικών �"ομών ή εθίμων.
Αναλό�"ως με το ποια αυθεντία �"ιαβάζεις, οι μύθοι είτε �"ημιουρ�"ήθηκαν από με�"αλοφυΐες, είτε από ανθρώπους πέρα �"ια πέρα αφελείς. �"ια κάποιους, οι μύθοι είναι ακριβείς περι�"ραφές του κόσμου ― αληθινά σύμβολα του μυαλού, ή σοφές πεποιθήσεις κρυμμένες πίσω από έξυπνες ιστορίες ― ενώ �"ια άλλους είναι προϊόν αφέλειας ή πρώϊμες μορφές αντίληψης και έκφρασης. Ποτέ �"εν υπήρξε σύμπλευση σε τέτοια θέματα και έτσι είναι �"ύσκολο να ακολουθήσεις πιστά κάποια από τις καθολικές θεωρίες ερμηνείας, αν και καμμιά φορά κάποιοι τάσσονται υπέρ μίας συ�"κεκριμένης παρατήρησης ή εξή�"ησης.

Ίσως κάποιος προσέξει ότι όλες οι θεωρίες ερμηνείας ―ασχέτως εάν συμφωνούμε με αυτές ή όχι ― είναι αναμφισβήτητα αποτελέσματα αναλυτικής προσέ�"�"ισης. Η ανάλυση, όπως έχουμε μάθει, χαλαρώνει τα μικρότερα κομμάτια του όλου, με την ελπί�"α ότι έτσι τα επί μέρους κομμάτια θα μας προσφέρουν νέα στοιχεία. �"ια παρά�"ει�"μα, είμαστε λι�"ότερο αναλυτικοί όταν ακούμε ένα τρα�"ού�"ι χωρίς να είμαστε προϊ�"εασμένοι, αλλά περισσότερο όταν πρέπει να το προσέξουμε: να αναλύσουμε τα κύματα ήχου του, να αποφασίσουμε �"ια τη �"ομή του, ή σε ποιο εί�"ος ανήκει. Οι αναλυτικές μέθο�"οι είναι πολύτιμες σε ορισμένα πε�"ία �"ράσεως ή σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά στην περίπτωση των μύθων το μειονέκτημα αυτής της προσέ�"�"ισης έ�"κειται στο ότι η προ�"ιάθεση, ή η ψυχολο�"ία, του αναλυτικού μυαλού ίσως να είναι �"ιαμετρικώς αντίθετη με το θυμικό και την ψυχολο�"ία των ανθρώπων που �"ημιούρ�"ησαν του μύθους.

�"νωρίζουμε πολύ λί�"α �"ι’ αυτή την περίο�"ο και �"ι’ αυτό την ονομάζουμε «Σκοτεινή Εποχή». Όταν αυτή η εποχή τελειώνει, οι Ελληνικοί μύθοι και το Ελληνικό Πάνθεον έχουνε ή�"η �"ημιουρ�"ηθεί. Ο Όμηρος και ο Ησίο�"ος, οι οποίοι είναι οι πρώτοι ποιητές του �"ικού μας πολιτισμού, μπορούνε να ι�"ωθούνε ως οι τελευταίοι ποιητές της �"ικής τους εποχής, η οποία πιθανώς να ήταν «η ποιητική εποχή» με μια ι�"ιοσυ�"κρασία πολύ �"ιαφορετική από τη �"ική μας «αναλυτική εποχή». Η μυθολο�"ική σκέψη (ή ποιητική σκέψη) αυτού του απόμακρου παρελθόντος ήτανε φανερά περισσότερο �"ημιουρ�"ική παρά αναλυτική. �"ια να είμαστε σί�"ουροι, οι περισσότερες θεωρίες απο�"ί�"ουν την �"ημιουρ�"ία των μύθων σε αυτήν ακριβώς την μυθολο�"ική σκέψη. Οι ποιητές, μας είπανε, ήσαν μυθοποιοί. Βεβαίως οι ί�"ιοι οι ποιητές ισχυρίζονται κάτι άλλο: κατά τη �"ική τους αντίληψη έλαβαν τους μύθους εκ των άνω, από τους Θεούς ή από τις Μούσες. Αυτή η αρχαία ι�"έα υπάρχει ακόμα και σήμερα και παρα�"οσιακά ταυτίζεται με την έμπνευση. Σε κάθε περίπτωση, ο άνθρωπος εκείνης της απόμακρης εποχής φαίνεται να έχει «ζήσει στο μύθο», όπως είπε κάποτε ο Κερένυι, ο οποίος �"εν αντιμετώπισε τους μύθους ― τις ιστορίες και το Πάνθεον ― ως εξωτερικό αντικείμενο μελέτης, αλλά ως κάτι που �"ιέπει την εξωτερική και εσωτερική ανθρώπινη ζωή. Αντίθετα, τόσο οι ιστορικοί λό�"οι όσο και η νοοτροπία μας, μάς έχουνε ωθήσει να υιοθετήσουμε μια εξωτερική θεώρηση των μύθων. Ενώ �"ηλα�"ή το «μυθολο�"ικό μυαλό» έζησε τους μύθους εμείς �"νωρίζουμε ελάχιστα πρά�"ματα �"ι’ αυτούς. Είμαστε απλώς αξιολο�"ητές ή κριτικοί, με την έννοια ότι το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τους σχολιάσουμε. �"εν έχουμε �"ημιουρ�"ήσει αυτούς τους μύθους και με το ζόρι μπορούμε να �"ημιουρ�"ήσουμε νέους.

Αν τον �"ούμε ως παρά�"ει�"μα, ο μυθολο�"ικός άνθρωπος �"εν μπορεί να σκεφθεί αναλυτικά, ούτε και ο αναλυτικός άνθρωπος μπορεί να σκεφθεί μυθολο�"ικά. Οι τρόποι της σκέψης τους είναι �"ιαφορετικοί. Ο άνθρωπος που «έζησε τους μύθους» ήταν �"ιαφορετικός από αυτόν που τους μελέτησε. Αυτή η �"ιαφορά είναι �"ύσκολο να προσ�"ιοριστεί, αλλά ίσως θα μπορούσε να εικονο�"ραφηθεί με το παρακάτω: πολλοί από εμάς �"ε �"νωρίζουν ότι η �"λώσσα, το μέτρο, η λο�"οτεχνική ιστορία, η λο�"οτεχνική ανάλυση και η λο�"οτεχνική κριτική μπορούν να μας �"ι�"άξουν ένα μάθημα. Εν τούτοις, αυτή η πολύτιμη �"νώση έχει και την �"ύναμη να εμπο�"ίσει βαθύτερες εμπειρίες με το να ο�"η�"εί το μυαλό σε συ�"κεκριμένα μονοπάτια και να κλείνει άλλα. Το ί�"ιο μπορεί να ειπωθεί και �"ια τη μουσική, όπως είπα πιο πάνω, ή �"ια έναν πίνακα ζω�"ραφικής, ένα θεατρικό έρ�"ο ή μια κινηματο�"ραφική ταινία. Έτσι, το πώς σκεφτόμαστε �"ια τους μύθους, μπορεί να είναι πιο κρίσιμο από το τι σκεφτόμαστε �"ι’ αυτούς. Το να αντλήσουμε από τις πη�"ές, �"ηλα�"ή το να μάθουμε να �"ιακρίνουμε, χωρίς να είμαστε προϊ�"εασμένοι �"ια τους υπαινι�"μούς και την σημασία των αρχαίων κειμένων, είναι σί�"ουρα πολύ πιο σημαντικό από το να απο�"εχθούμε την τά�"ε ή �"είνα θεωρία ερμηνείας.

Τι μέσα στους Ελληνικούς μύθους κάνει εντύπωση σε κάποιον που αρχίζει τώρα τη μελέτη τους ή απλώς έρχεται σε επαφή μαζί τους �"ια πρώτη φορά;

Υπάρχουν πολλές απόψεις, αλλά, χωρίς να μας προκαλεί έκπληξη, οι περισσότεροι από εμάς έχουνε επηρεαστεί από τις προτιμήσεις των καιρών μας. Κατά την �"ιάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα, πολλοί προσ�"οκούσαν να αντλήσουν ηθικά �"ι�"ά�"ματα από τους μύθους. Ο Σλήμαν ίσως ήταν η εξαίρεση στο κυρίως ρεύμα ή, να το θέσω �"ιαφορετικά, τα ε�"καίνια μιας νέας εποχής. Στον 20° αιώνα, μετά το ισχυρισμό του Φρόϋντ ότι ανακάλυψε το «Υποσυνεί�"ητο», αποκτήσαμε την συνήθεια να συσχετίζουμε τους μύθους με αυτό και το βασίλειο των ονείρων, περισσότερο από ποτέ. Υπήρχανε ακόμα ηθικές �"ιαστάσεις στο να πλέεις μέσα στο φροϋ�"ικό ρεύμα, το οποίο συμπεριελάμβανε και άλλους συ�"�"ραφείς, όπως τον Κάρλ �"ιουν�"κ ή τον Πωλ Ντίελ. Αλλά οι ερωτήσεις που έλαβα όλα αυτά τα χρόνια ο�"η�"ούνε στο ότι έχουμε �"ίνει περισσότερο «αρχαιολο�"ικοί» και «ιστορικοί». �"ε μας εν�"ιαφέρουν τόσο πολύ τα ηθικά �"ι�"ά�"ματα που εν�"ιέφεραν τους παππού�"ες μας. Κατά προτίμηση μας εν�"ιαφέρει περισσότερο να μάθουμε εάν κάτι όντως συνέβη και εάν μπορούμε να βρούμε υλικές απο�"είξεις �"ι’ αυτό, που συνήθως σημαίνει αρχαιολο�"ικές απο�"είξεις. Αυτή είναι μια κάπως ακραία άποψη �"ιερεύνησης των ηρωϊκών μύθων, αφού �"εν μπορούν να βρεθούν υλικές απο�"είξεις των θεϊκών μύθων, εκτός του ότι υπά�"εται στις «πεποιθήσεις». Αυτή η �"ράση «απτής από�"ειξη» ο�"η�"εί επίσης στην αντί�"ραση: κύματα εικασιών, που �"εν έχουνε βάση σε �"ε�"ονότα ή θεμέλια σε μύθους, ίσως ξεπεταχθούν χωρίς να τα περιμένουμε όπως, �"ια παρά�"ει�"μα, οι θεωρίες σχετικώς με την βαλτική, ή αλλού, όπως λ.χ. οι υποτιθέμενες αφρικανικές ρίζες των Ελληνικών μύθων.
Εκτός από αυτό, πολλοί συνεχίζουν να φθάνουν στους μύθους μέσα από λο�"οτεχνικά μονοπάτια και οπτικές τέχνες, ή μέσω των ιστορικών ανα�"κών αυτών των τεχνών, αφού κάποιος μπορεί να παρατηρήσει, �"ια παρά�"ει�"μα, ότι οι οπτικές τέχνες του 20ου αιώνα και της πρώτης �"εκαετίας του 21ου βασίζονται πολύ λι�"ότερο στους μύθους από ότι οι τέχνες των προη�"ούμενων αιώνων. Από την αρχή της �"εκαετίας του 1900 ή ακόμα και πιο πίσω, τα μυθολο�"ικά θέματα εμπνεύσεως άρχισαν να ελαττώνονται στις οπτικές τέχνες, και οι μοντέρνοι καλλιτέχνες εν�"ιαφέρονταν �"ια τους μύθους πολύ λι�"ότερο από όσο οι συνά�"ελφοί τους εκατό ή �"ιακόσια έτη πριν.

Ανάμεσα σε αυτές τις προσε�"�"ίσεις υπάρχουνε ακόμα άνθρωποι που εν�"ιαφέρονται �"ια την Θρησκεία των αρχαίων, είτε ατομικά είτε ομα�"ικά, κυρίως μέσα από ορ�"ανώσεις σε όλη τη �"η που �"είχνουν να θέλουν να επαναφέρουν τις Παρα�"οσιακές Θρησκείες. Πιστεύετε ότι μπορεί να υπάρξει ποιότητα σε αυτές τις κινήσεις; Βρίσκετε αυτές τις προσπάθειες σοβαρές ή απλώς ευκαιριακές που σι�"ά-σι�"ά θα ξεθωριάσουν;

�"ε �"νώριζα την ύπαρξη αυτών των ομά�"ων και ορ�"ανώσεων πριν την άφιξη του �"ια�"ικτύου, αλλά όταν την έμαθα αυτό �"εν μου προκάλεσε έκπληξη. Εν τέλει, �"ια τους μακρινούς πρό�"ονούς μας οι μύθοι �"εν ήσαν μία φαντασία, όπως �"ια παρά�"ει�"μα είναι μια νουβέλα. �"εν ξέρω πολλά �"ι’ αυτές τις κινήσεις και �"εν μπορώ να κάνω σχόλια, αλλά ίσως μπορέσω να σκια�"ραφήσω ορισμένα εμπό�"ια που συσχετίζονται με τη θρησκευτική προσέ�"�"ιση. Μάθαμε ότι οι πρό�"ονοί μας βρήκαν την σοφία του κόσμου στους στίχους ποιημάτων. Οι ιστορίες και το πάνθεον ήταν ιερά σε εκείνους με την έννοια ότι και τα �"ύο �"αλούχησαν τα αισθήματά τους που συνήθως ορίζουμε ως θεολο�"ική εμπειρία. Αλλά ο ποιητής �"εν ήταν ιεροκήρυκας, όπως εμείς �"νωρίζουμε. Το κήρυ�"μα �"εν ήτανε απαραίτητο τότε. Όλα αποτελούσαν, όπως μας έχει �"ιασωθεί, μια κυρίως προφορική παρά�"οση. Αρ�"ότερα, με την άφιξη της ε�"�"ράμματης εποχής, μερικά από αυτά τα ποιήματα σταχυολο�"ήθηκαν και έτσι �"ημιουρ�"ήθηκαν έπη όπως η «Ιλιά�"α». Η �"ραπτή όμως αφή�"ηση παρέμεινε ιερή μόνο στο μέτρο που �"εν περιείχε συ�"κεκριμένες �"οξασίες που έπρεπε να �"ίνουν �"εκτές και να ακολουθηθούν, πέραν του ότι η πόλις σύντομα έμαθε να χρησιμοποιεί το Πάνθεον �"ια τους �"ικούς της σκοπούς. Αυτό μπορούμε εύκολα να το �"ούμε.

Η Κλασική Εποχή βρήκε στην ευημερία και την ανάπτυξή της αρκετούς λό�"ους να είναι υπερήφανη �"ια την κληρονομιά της. Κατά τον Περικλή, άξιζαν ε�"κώμια και στους άμεσους και στους παλαιότερους προ�"όνους �"ια την με�"αλοπρεπή αυτοκρατορία που ο ί�"ιος και οι σύ�"χρονοι του απολάμβαναν. Ωστόσο, αυτή η ακμάζουσα περίο�"ος, που τόσοι πολλοί έχουνε συσχετίσει με το από�"ειο της �"όξας της Ελλά�"ος, είχε απλώς κληρονομήσει και όχι �"ημιουρ�"ήσει το πολιτισμικό κέντρισμα που της έ�"ωσε αυτό το κλέος. Υπό αυτή την οπτική, ο Παρθενώνας, �"ια παρά�"ει�"μα, είναι το αποτέλεσμα μιας πολιτισμικής παρά�"οσης, και όχι το αντίθετο. Όταν κάποιος το σκέφτεται, φαίνεται προφανές, αλλά συχνά το ξεχνάμε. Έχουμε την τάση να ξεχνάμε ότι τα επιτεύ�"ματα ενός πολιτισμού, και μάλιστα η ί�"ια η ύπαρξή του, βασίζονται στις πνευματικές κατακτήσεις, και αυτές οι κατακτήσεις εν τέλει προέρχονται από μύθους που περι�"ράφουν το «Götterwelt», ή αλλιώς το «Βασίλειο των Θεών».

Στους κλασικούς χρόνους υπήρχαν και οι τρα�"ικοί ποιητές, οι οποίοι έχουν �"ια εμάς τεράστια σημασία. Αλλά ο αρχέτυπος ποιητής είχε ή�"η μετακινηθεί στα παρασκήνια. Σε μια αλλοτινή εποχή, η ποίηση εξέφρασε σύνεση και φρόνηση, και �"εν υπήρχε άλλη σοφία εκτός από εκείνη που εκ�"ηλωνόταν από τους ποιητές. Αρ�"ότερα, όταν ο ποιητής άφησε την σκηνή, η σοφία άρχισε να �"ιαφαίνεται παντού, σε κάθε τομέα της ανθρώπινης �"ραστηριότητας. Σε αυτή την εν�"ιαφέρουσα τροπή των πρα�"μάτων, ο ποιητής έ�"ινε �"νωστός �"ια το ότι «έλε�"ε ψέματα», και έτσι, αντί �"ια στιχουρ�"ία αρχίσαμε να έχουμε �"ιαφοροποίηση και πολυπληθείς �"νώσεις. Σοφοί, πολιτικοί, φιλόσοφοι, ιστορικοί, ακόμα και επιστήμονες συμμετείχαν στις εξελίξεις, αντικαθιστώντας τον ποιητή στην αναζήτηση της σοφίας, ε�"καινιάζοντας αυτό που θα ονομάζαμε «κοινότοπη εποχή». Ε�"ώ χρησιμοποιώ τον όρο «κοινότοπη» απλώς με την έννοια ότι το ύφος ή η φρασεολο�"ία της ποίησης σε �"ενικές �"ραμμές ε�"καταλείφθηκε, και σι�"ά-σι�"ά υιοθετήθηκε η πεζο�"ραφία.

Οι σοφοί και οι πολιτικοί αντιπροσωπεύουν την αλλα�"ή που επηρεάζει την �"ημόσια ζωή, η οποία εξελίσσεται από υπαίθρια σε αστική, από αποκεντρωμένη σε κεντρικοποιημένη. Οι χωρικοί κατά κάποιον τρόπο �"ημεύονται, προσαρτούνται, και τους θεσμούς τους τούς ι�"ιοποιείται μια κεντρική �"ιοίκηση που περιστέλλει την ελευθερία, παρά�"ει μοντέλα οπτικών τεχνών, θεσμοθετεί θρησκείες, θεσπίζει νόμους κλπ. Οι σοφοί, οι πολιτικοί, οι ιστορικοί και οι επιστήμονες εν�"ιαφέρονται �"ενικώς �"ια την φυσική πρα�"ματικότητα, ενώ οι φιλόσοφοι και οι εν�"ιαφερόμενοι �"ια θεολο�"ικά θέματα θεωρώ ότι έχουνε μια μεταφυσική κλίση, ωστόσο και οι �"ύο πλευρές προέρχονται από τους μύθους. Ο σοφός πολλές φορές φέρεται ως κάποιος που προσπαθεί να συντηρήσει την σοφία των ποιητών και την ί�"ια στι�"μή να ενώσει στην καρ�"ιά του και τις φιλοσοφικές και τις πολιτικές φιλο�"οξίες. Αν κοιτάζουμε προσεκτικά, θα �"ούμε ότι οι σοφοί ήσαν κυρίως «τετραπέρατοι άνθρωποι με κατεύθυνση προς την θέσπιση νόμων», όπως πολύ �"λαφυρά τους περιέ�"ραψε ο �"ικαίαρχος, ένας μαθητής τους Αριστοτέλους.

Από αυτά που έχουμε μάθει από τους μύθους, η Θρησκεία στην Ελλά�"α βασιζόταν σε μια αίσθηση ιερότητας του κόσμου, που πη�"άζει από την ποιοτική αντίληψη αυτού ακριβώς του κόσμου, ο οποίος θεωρείτο πανέμορφος και ουσιώ�"ης. Με άλλα λό�"ια αυτή η αντίληψη συμπεριλάμβανε και αισθητικές και ηθικές �"ιαστάσεις. Η ένταση και το βάθος των αισθημάτων που σχετίζονταν με εκείνη την αντίληψη �"ιέφερε βεβαίως, όπως είναι φυσικό, �"ιαμέσου των αιώνων, και έχουμε �"ει και την ένταση και το βάθος να μειώνεται όσο περνάει ο χρόνος. Η θεσμοθετημένη Θρησκεία ― η κατασκευή �"απανηρών μνημείων, η ε�"κόλπωση εξεζητημένης θεολο�"ίας, μια λειτουρ�"ία, ε΄να φρόνημα και ένα σύνολο κανόνων, κλπ ― �"εν αντιπροσωπεύει ανα�"καστικά και αύξηση θρησκευτικότητας. Το αντίθετο ίσως. Η εμφάνιση μιας τέτοιας με�"αλόσχημης ανάπτυξης συνιστά πολλές φορές ξεπεσμό του θρησκευτικού αισθήματος. Ένα κενό ανοί�"ει στην καρ�"ιά των ανθρώπων, το οποίο ελπίζει να �"εμίσει η θεσμοθετημένη Θρησκεία, που έχει αντιληφθεί ότι αυτή η τρομακτική κενότητα της καρ�"ιάς μπορεί να συντελέσει στην από-ϊεροποίηση του Κόσμου και στον τεμαχισμό του μυαλού, ήτοι, στο χάος, αν και μία απαισιό�"οξη εκτίμηση βλέπει την θεσμοθετημένη Θρησκεία να εμπο�"ίζει την αυθόρμητη ανάπτυξη του αυθεντικού θρησκευτικού συναισθήματος. Με μια αισιό�"οξη εκτίμηση όμως, η θεσμοθετημένη Θρησκεία θα μπορούσε να συνεισφέρει στην �"ιαφύλαξη εκείνου ακριβώς που παραμένει από παλαιά ζωντανό και κατά την εποχή της παρακμής. Σε τέτοιους καιρούς, η θεσμοθετημένη Θρησκεία μπορεί να ι�"ωθεί ως ένθερμος θεματοφύλακας μιας ξεθωριασμένης μνήμης, ενός υπερβατικού αισθήματος, αντιστεκόμενη στην χαοτική αποσύνθεση.

Ένα θεμελιώ�"ες χαρακτηριστικό των μύθων είναι η θεϊκή παρουσία. Αυτό είναι το θεμέλιο των μύθων. Οι Θεοί είναι παρόντες παντού, και στον εξωτερικό και στον εσωτερικό κόσμο. Κάποιος θα μπορούσε να συναντήσει έναν Θεό, αν και μεταμφιεσμένο, ακόμα και μέσα στον φυσικό κόσμο. Και ο άνθρωπος εκείνων των μακρινών χρόνων �"εν αισθανόταν αποκομμένος από εξωτερικές επιρροές. �"ιαποτιζόταν από τις �"υνάμεις που τον αναζωο�"ονούσαν και τις αντιλαμβανόταν ως φυσικές ενέρ�"ειες, οι οποίες τον εμπότιζαν όπως ο αέρας εισέρχεται στα πνευμόνια, όπως η ζέστη στο �"έρμα, ο ήχος στο αυτί ή το φως στο μάτι. �"ε βοηθάει να επιχειρηματολο�"ούν σήμερα κάποιοι στο ότι αυτό ήταν απλώς μια ψυχολο�"ική πρα�"ματικότητα αφού �"εν μπορούν να �"νωρίζουν τι βιώματα είχαν οι �"ημιουρ�"οί τέτοιων προχωρημένων απόψεων �"ια τους Θεούς. Ακόμα και ο Νίτσε το �"νωρίζει αυτό επαρκώς όταν �"ράφει, στο βιβλίο του «Ανθρώπινο, Πολύ Ανθρώπινο» πως «ακόμα και στα όνειρα �"εν βιώνουμε ότι οι παλαιοί άνθρωποι βλέπανε όταν ήσαν ξύπνιοι».

Σήμερα η αίσθηση της θεϊκής παρουσίας �"εν έχει να κάνει με θεολο�"ικές συζητήσεις, ερμηνείες, �"οξασίες ή εικασίες σχετικά με τους Θεούς. Πιθανώς να μην έχει να κάνει και με πίστεις ή αρχές. Ωστόσο ακού�"οντας �"ια την «παλινόρθωση» της Αρχαίας Θρησκείας κάποιος αναπόφευκτα θυμάται τον Ιουλιανό ή τον Σαλλούστιο, οι προσπάθειες των οποίων ήταν κυρίως θεωρητικές και ερμηνευτικές. Τόσο ο αυτοκράτορας όσο και ο φιλόσοφος φίλος του ήσαν παι�"ιά μιας νεότερης εποχής, ή�"η απομακρυσμένης από την ποιητική εποχή της οποίας το νόημα προσπάθησα να περι�"ράφω λί�"ο πιο πάνω. Ο όρος «παλινόρθωση» επίσης παραπέμπει σε κάτι που έχει ή�"η προη�"ουμένως κατασκευαστεί �"ια να στέκει. Και ε�"ώ �"εννάται το σοβαρό ερώτημα εάν ήσαν ποτέ οι μύθοι κατασκευασμένοι, συναρμολο�"ημένοι κομμάτι-κομμάτι, ωσάν ένα κτίριο; Ή μήπως αναπτύχθηκαν σι�"ά-σι�"ά, όπως τα όρ�"ανα και τα μέλη μας, ή όπως η ομιλία μας, η αίσθηση του ρυθμού μας και άλλες λειτουρ�"ίες του μυαλού; Ο Schelling, ο �"ερμανός φιλόσοφος, υπο�"ράμμισε ότι η Μυθολο�"ία �"εν μπορεί να �"ημιουρ�"ηθεί τεχνητά με ορθολο�"ικές �"ια�"ικασίες. Πώς �"ημιουρ�"είται τότε αν όχι κομμάτι-κομμάτι; �"ιότι αν ο Schelling έχει �"ίκιο, ίσως θα πρέπει να παρα�"εχθούμε ότι χάσαμε τις απαράμιλλες ποιητικές �"υνατότητες που έκαναν τους μύθους εφικτούς στο παρελθόν. �"ια κάποιους αυτό θα ήταν μια πολύ ο�"υνηρή συνει�"ητοποίηση, σχε�"όν σαν να έχαναν την όραση ή την ακοή τους.

Έχω περι�"ράψει τις υποκειμενικές �"υσκολίες που ένας παλινορθωτής μπορεί να συναντήσει, όπως η νοοτροπία μας, η οποία σί�"ουρα �"ιαφέρει από εκείνη των μακρινών προ�"όνων μας: λι�"ότερο ποιητική, λι�"ότερο ενωτική, περισσότερο �"ιασκορπισμένη κλπ. Αλλά τα βασικά θέματα, αυτά που πρέπει να επιλαμβάνονται από τις θρησκευτικές μας ευχέρειες, παραμένουν άλυτα. Ο άνθρωπος �"εν έχει μάθει ακόμα να αντιμετωπίζει τον εαυτό του, τους συνανθρώπους του, και τις �"υνάμεις που �"ιαποτίζουν τον κόσμο. Αυτή η ά�"νοια φανερώνει ένα κενό στην ανθρώπινη καρ�"ιά παρά στον ανθρώπινο νου, και �"εν μπορούμε να περιμένουμε τις φυσικές επιστήμες να το αναπληρώσουν. Αντιθέτως, η επιστήμη και η τεχνολο�"ία έχουν ενθαρρύνει στον άνθρωπο σε μια βέβηλη λατρεία του εαυτού του και τον μεταμόρφωσαν σε «μαθητευόμενο μά�"ο» του οποίου η κορωνί�"α είναι η κατασκευή της ατομικής βόμβας. Οι χριστιανικές Εκκλησίες απέτυχαν να κλείσουν αυτό το κενό, η κατάσταση του πολιτισμού και της κουλτούρας απο�"εικνύει ότι όντως έχουν αποτύχει: οι κοσμικοί απερίφραστα τις κατα�"�"έλλουν �"ια απάτη και πολλοί από τους πιστούς τους τις βλέπουνε ως ανάξιες της πίστης που οι ί�"ιες �"ιακηρύσσουν. Το κενό στην καρ�"ιά παραμένει. Αν θα αναπληρωθεί από τις κινήσεις που ανέφερες είναι �"ύσκολο να πούμε.

Βρίσκετε σε αυτή την «αναλυτική εποχή» ότι υπάρχει χώρος �"ια τη Φιλοσοφία; Ή είναι αυτή μια «πολυτέλεια του μυαλού» που �"εν μπορεί να �"ώσει λύσεις; Ακόμη και τα νόημα του όρου «φιλοσοφία» φαίνεται να έχει ξεφτίσει, ή να χρησιμοποιείται κυρίως �"ια οικονομικά μοντέλα. �"ια παρά�"ει�"μα ακούμε ανθρώπους να λένε «η φιλοσοφία της εταιρίας μας είναι η τά�"ε».

Η «αναλυτική εποχή» ή η «ποιητική εποχή» είναι εκφράσεις που περι�"ράφουνε καταστάσεις του μυαλού ή �"ιανοητικές αρχιτεκτονικές. Ίσως τις συσχετίσουμε με ιστορικές πρα�"ματικότητες, αφού αυτές ανα�"νωρίζονται από τις καταστάσεις του μυαλού, αλλά �"εν είναι ιστορικές εποχές με την πρα�"ματική σημασία του όρου. Οι φιλοσοφικές ερωτήσεις συνήθως απαιτούνε αναλυτικές πληροφορίες και έτσι �"εν μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπάρχει αντίφαση μεταξύ της φιλοσοφίας και της ανάλυσης. Αν συ�"κριθεί με την εμπειρία, η ανάλυση είναι πλασματική �"ια�"ικασία, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να βελτιώσει την αντίληψή μας. Όταν όμως συναντάμε την ποίηση ή άλλες τέχνες, ίσως να θέλουμε να τις αντιμετωπίσουμε με όσο το �"υνατόν λι�"ότερη μελέτη �"ίνεται. Ίσως να πρέπει να είμαστε τόσο ενορατικοί όσο ήταν και οι ί�"ιοι οι �"ημιουρ�"οί τους όταν τις �"ημιούρ�"ησαν. Έτσι θα μπορέσουμε να ωφεληθούμε από αυτές. Ο Όμηρος �"εν �"ημιούρ�"ησε την ποίησή του �"ια να την αρχειοθετήσουμε απλώς ως «επική ποίηση». Κανένας ποιητής �"εν το έκανε.

Ο Όμηρος ο ί�"ιος (αν υπήρξε ποτέ ένα και μονα�"ικό πρόσωπο) ποτέ �"ε θα φανταζότανε ότι κάποια μέρα θα ονομάζαμε το ποιητικό βασίλειό του «Ομηρικά Έπη» και ότι θα έπρεπε να ικανοποιηθεί με αυτό. Τέτοιοι όροι αποτελούνε αναλυτική φαντασία, χρήσιμη �"ια κάποιους σκοπούς, αλλά άχρηστη �"ια άλλες συσχετίσεις. Μάθαμε ότι φιλοσοφία είναι «ο έρωτας �"ια την σοφία». Με αυτή τη φράση κατανοούμε ότι το καθήκον του φιλόσοφου είναι η αναζήτηση της σοφίας, ήτοι η επιθυμία να αποκτήσει σοφία και να την καταπιεί, όπως ο Ζευς κατάπιε τη Μήτι�"α. Έχουμε μάθει επίσης ότι ένας άλλος χαρακτήρας, ο σοφός, κυριάρχησε πριν την εμφάνιση του φιλόσοφου. Αλλά εν αντιθέσει με το φιλόσοφο, ο σοφός �"ε χρειάστηκε να αναζητήσει τη σοφία. Ήταν ή�"η σοφός, ή τουλάχιστον έτσι �"εικνύει το όνομά του. Στην Ελλά�"α, έχουμε μάθει, ότι υπήρχαν επτά σοφοί. Το επτά είναι σχήμα λό�"ου, ή ένας μα�"ικός αριθμός, αφού υπήρχαν τουλάχιστον έν�"εκα «Εφτά Σοφοί». Ο Πλούταρχος μας λέει ότι σχε�"όν όλοι είχανε αυτήν την φήμη επει�"ή ήσαν «άριστοι στον �"ραπτό και προφορικό λό�"ο». Το άριστοι βεβαίως είναι και ε�"ώ σχήμα λό�"ου· μερικοί στην πολιτική σφαίρα χαρακτηρίζονταν τύραννοι. Εν πάση περιπτώσει, αυτοί οι σοφοί ακμάσανε κάποτε, όπως ωριμάζουνε τα φρούτα εποχής, και �"ρή�"ορα εξαφανίστηκαν. Εκτός από τη νομοθεσία τους, μας άφησαν ανάλεκτα ανεκ�"ότων και �"ι�"α�"μάτων, μια επιτομή �"ηλα�"ή σοφίας που περιλαμβάνει και τα περίφημα �"ελφικά Αποφθέ�"ματα.

Από πού όμως ξεπή�"ησε αυτή η ι�"έα του να είναι κάποιος σοφός, ή του να αναζητεί την σοφία; Η απάντηση είναι «από τον ποιητή». Ή, �"ια να είναι πιο ακριβείς, από την αντίληψη που είχανε οι άνθρωποι �"ια τον ποιητή. Ο ποιητής θεωρείτο προκαταβολικά σοφός. �"ιατί; Σί�"ουρα όχι �"ια το επίπε�"ο σπου�"ών του, αλλά μάλλον επει�"ή η ποίησή του αποκάλυπτε το Σύμπαν, εικόνες του Κόσμου που ήσαν σημαντικές. Έθετε ερωτήσεις όπως: ποια είναι η φύση του Κόσμου που ζούμε; πώς προέκυψε; πώς τον ερμηνεύουμε; ποια η σχέση του Κόσμου και του νου; Αυτές οι ερωτήσεις ήσαν συνυφασμένες με μυθολο�"ικές ιστορίες και οράματα, που οι άνθρωποι τις εξη�"ούσαν με τέτοιο τρόπο ώστε το αποτέλεσμά τους ήταν εκείνο που αρ�"ότερα έ�"ινε �"νωστό ως Ελληνικός Πολιτισμός, μια εντυπωσιακή ανάπτυξη τεχνών και �"ραμμάτων που φανέρωσε τη �"ύναμη του οράματος του ποιητή.

Αν παρα�"εχτούμε λοιπόν ότι οι ποιητής ήταν σοφός, τι μπορούμε να πούμε άρα�"ε �"ια το ακροατήριο του; �"ιατί άρα�"ε οι ακροατές κάποιας «σκοτεινής εποχής» εκθαμβώθηκαν από ταν οράματά του και τι εί�"ους «σκοτεινότητα» ήτανε εκείνη; Σί�"ουρα όχι η σκοτεινότητα ενός πρωτό�"ονου μυαλού, �"ιότι ένα τέτοιο μυαλό �"εν βρίσκει νόημα στην σοφία. Αντιθέτως, πρέπει να υποθέσουμε ότι το προ-αρχαϊκό ακροατήριο αντιλαμβανόταν πολύ περισσότερα πρά�"ματα από τους σύ�"χρονους ανθρώπους. Αυτό είναι �"ύσκολο να κατανοηθεί εάν πιστέψουμε ότι οι άνθρωποι συνεχώς εξελίσσονται προς το πάνω. Αλλά αυτό όμως �"εν ισχύει. Στον πέμπτο αιώνα οι Αθηναίοι απολάμβαναν το πνευματικό �"ράμα που είχαν �"ημιουρ�"ήσει οι τρα�"ικοί ποιητές. Ωστόσο μέχρι τους αυτοκρατορικούς χρόνους τα πρά�"ματα είχαν αλλάξει τόσο πολύ ώστε είχε �"ίνει πια �"υνατόν να ικανοποιούνται τα ένστικτα των πληβείων με τη ματαιότητα και την απανθρωπιά του ρωμαϊκού αμφιθέατρου.
Οι ποιητής είχε �"ημιουρ�"ήσει τον ι�"ανικό κόσμο, όπου το μυαλό μπορούσε να ξεκουραστεί, να ξεφύ�"ει από την πρα�"ματικότητα και να ανανεώσει τη ζωντάνια του. Και όταν λέμε ι�"ανικό, �"εν εννοούμε βεβαίως εξωπρα�"ματικό: ο κόσμος του ποιητή λειτούρ�"ησε ως ένα μοντέλο �"ια τον πρα�"ματικό κόσμο. Επιπλέον ο κόσμος του ποιητή �"ε θεωρείτο μια επίπλαστη κατασκευή, αλλά ένας κόσμος πέρα �"ια πέρα ορ�"ανικός. Ποιος του έ�"ωσε ο�"η�"ίες; Κανείς �"εν απάντησε σε αυτά εκτός από τον ί�"ιο τον ποιητή: «είμαι αυτο�"ί�"ακτος» βρίσκουμε την αποστομωτική απάντηση μέσα στην Ο�"ύσσεια («αὐτο�"ί�"ακτος �"᾽εἰμί, Θεὸς �"έ μοι εν φρεσὶν οίμας παντοίας ενέφυσεν…»).

Σε κάθε περίπτωση, οι ποιητής βελτίωσε τη ζωή και την εμπειρία του μυαλού, και μέσω αυτού τον κόσμο τον ί�"ιο, �"ιότι το μυαλό και ο κόσμος καθρεφτίζουν ο ένας τον άλλον. Στον κόσμο του �"εν υπήρχαν �"ό�"ματα. Από όσα �"νωρίζουμε, ο ποιητής ποτέ �"ε �"ί�"ασκε ή κήρυσσε τη σοφία. Ποτέ �"εν έ�"ωσε συμβουλές. Ποτέ �"εν είπε σε κάποιον «�"νώθι σαυτόν». Ποτέ �"εν έφυ�"ε προς αναζήτηση της σοφίας. Μολαταύτα είναι μέσω του εί�"ους και του περιεχομένου της ποίησής του από τα οποία απέκτησε ο ί�"ιος την φήμη της σοφίας. Ακόμα και το 19° αιώνα ο George Meredith έλε�"ε «ό,τι είναι �"ια εμάς τα ζώα, αυτό είμαστε και εμείς �"ια τους ποιητές» �"είχνοντας ότι η σοφία απαιτεί μία ανώτερη τάξη ανθρωπότητας, σχε�"όν ένα �"ιαφορετικό εί�"ος. Το παλαιό �"νωμικό «ο ποιητής �"εννιέται, �"εν �"ίνεται» �"νωστοποιεί ότι η σοφία �"εν μπορεί να αποκτηθεί κομμάτι-κομμάτι, �"εν μπορεί να «φτιαχτεί». Κατά το μάλλον, η σοφία έχει μερί�"ιο στην �"ημιουρ�"ία, το οποίο φαίνεται, με αυτόν τον τρόπο, στην αναπαρα�"ω�"ή. Η σοφία με�"αλώνει σαν ένα παι�"ί μέσα στον πλακούντα, μέσα στην μνήμη και τις άλλες λειτουρ�"ίες του νου. Η �"νώση, ωστόσο, «�"ίνεται», κατασκευάζεται, ή αυξάνεται βαθμιαίως. Από τα χαρακτηριστικά και των �"ύο πρέπει να συμπεράνουμε ότι η �"νώση φτιάχνει ή κατασκευάζει, ενώ η σοφία �"ημιουρ�"εί.

Βεβαίως ακόμα και η �"ημιουρ�"ικότητα είναι σήμερα «καραμέλα». Όπως προείπες, το νόημα των λέξεων �"ιαβρώνεται. Μύθος κατάντησε να σημαίνει ψέμα ή παρερμηνεία, και η φιλοσοφία συχνά αντιπροσωπεύει έναν στοιχειώ�"η κανόνα που μπορεί να εφαρμοστεί στα πάντα, όσο πιο πολύ και όσο πιο συχνά θέλουμε. Έχει περάσει καιρός από τότε που ο καθη�"ητής φιλοσοφίας ανέβηκε στη σκηνή �"ια να παίξει το ρόλο του φαντάσματος του πρα�"ματικού φιλόσοφου, και αρκετός καιρός από τότε που η φιλοσοφία έχει �"ίνει μικροσκοπικά μόρια, σκόνη επάνω στην σκηνή. Ακόμα και σε αυτό έχει αποτύχει το μυαλό μας.
Όσο σκεπτόμαστε αυτά τα επεισό�"ια της εποποιίας της σοφίας, ίσως προσέξουμε ότι αναζητώντας την, ευχόμενοι να είμαστε σοφοί, είναι το ί�"ιο με το να θέλουμε να μοιρασθούμε το όραμα του ποιητή. Με άλλα λό�"ια, εκείνο που ο φιλόσοφος πιο πρόσφατα επιθύμησε με το να θέλει να είναι σοφός, ήταν απλώς το να �"ίνει σαν τον ποιητή. Ο φιλόσοφος �"ε �"νώρισε άλλους ανθρώπους με τέτοια σοφία. Αυτή η καλοήθης ζήλεια, που συνήθως την αποκαλούμε θαυμασμό, είναι ευ�"ιάκριτη, μεταξύ των άλλων, στον Schelling, τον �"ερμανό φιλόσοφο, όταν ευτυχισμένος �"ηλώνει ότι «όχι μόνο ο ποιητής, αλλά και ο φιλόσοφος βρίσκεται σε έκταση» παρα�"εχόμενος, με χαμηλούς τόνους, ότι οι ορθολο�"ιστές σπανίως παρά�"ουν �"ιορατικότητα, πόσο μάλλον τους κόσμους, που παρά�"ει το �"ιαισθητικό μυαλό του ποιητή.

Από την αρχαιότητα υπάρχει μια αντίθεση ανάμεσα στην �"λώσσα του φιλόσοφου (λό�"ος, στοχεύοντας στη �"ιανοητική ευκρίνεια και σχολαστικότητα) και στη �"λώσσα του ποιητή (μύθος), την οποία οι φιλόσοφοι αντιμετώπισαν ως ασαφή και έμμεση. Ο λό�"ος και ο μύθος αντιπροσωπεύουν �"ιαφορετικές �"ιανοητικές αρχιτεκτονικές, ή εποχές του μυαλού. Είναι �"ιαφορετικές «ρυθμίσεις». Αλλά ό,τι και να σκεφτόμαστε, �"εν μπορούμε επαρκώς να ανα�"νωρίσουμε το χρέος μας προς τον φιλόσοφο. Προς τον Πλάτωνα, που μας έ�"ειξε ότι �"εν είμαστε σοφοί. Προς τον Αριστοτέλη, που μας θύμισε ότι η σοφία �"εν είναι �"νώση, αλλά ένα εί�"ος α�"αθού. Προς τον Επίκτητο, �"ια τα μαθήματα ελευθερίας και ανα�"καιότητας. Και προς πολλούς άλλους, αρχαίους και σύ�"χρονους. Θα ήταν τεράστιο σφάλμα να θεωρήσουμε την ποίηση ή την φιλοσοφία ως «πολυτέλειες του μυαλού». Και οι �"ύο βελτιώνουν την εμπειρία μας �"ια τον κόσμο. Και αυτή η βελτίωση, που �"εν έχει καμία σχέση με πολυτέλεια, είναι ζωτικής σημασίας �"ια τις ανθρώπινες ανά�"κες. Είναι ανα�"καία �"ια να καλυτερεύσουμε την ανθρωπιά μας και να μειώσουμε τα ζωώ�"η ένστικτά μας. Σί�"ουρα ακόμα και τα ζώα �"εν ζούνε μόνο με φα�"ητό. Το τελευταίο είναι βεβαίως ανα�"καίο, όπως και η αναπνοή. Ωστόσο η βιομηχανοποιημένη εποχή μας σι�"ά-σι�"ά τα έκανε και τα �"ύο πολυτέλειες. Αρνείται τον άρτο σε κάποιους και την ανάσα («πολυτέλεια του μυαλού») σε άλλους. Και εξευτελιστικά εξα�"�"έλλει τα καινούρ�"ια της λο�"ισμικά και οι ηλεκτρονικοί υπολο�"ιστές, αντί της ανθρωπότητας, πρέπει να αποφασίζουνε �"ια ζωτικά ζητήματα. Αλλά οι ανθρώπινες λύσεις είναι πολύ �"ιαφορετικές από της μηχανικές λύσεις. Η μηχανικές λειτουρ�"ίες είναι αυτές που κάποτε ορίζαμε ως «κτηνώ�"εις», «αρχέ�"ονες» ή «βαρβαρικές», εν αντιθέσει με τις ανθρώπινες, τις πολιτισμένες, τις πνευματικές.
Ο ποιητής και ο φιλόσοφος έχουνε λοιπόν μετακινηθεί στα παρασκήνια, αλλά το έρ�"ο �"εν τελείωσε ακόμη: ίσως επιστρέψουν. Αλλιώς κάποιοι νέοι χαρακτήρες, με �"ιανοητικές ικανότητες ά�"νωστες σε εμάς, ίσως ανέβουν στην σκηνή �"ια να πολεμήσουν την ελαττωματική σκέψη και την βασική παρανόηση που ε΄κανε την βιομηχανοποιημένη εποχή �"υνατή.

Πιστεύετε ότι μελλοντικές κινήσεις (περιβαλλοντικές, κοινωνικές, πολιτικές, ή άλλες ικανές να αλλάξουν τον ρουν της Ιστορίας) θα μπορούσαν να βρουν στην αρχαία �"νώση, σπου�"ές και πολιτισμό μία μείζονα πη�"ή �"ύναμης ώστε να ενισχύσουν την βάση στην οποία στέκονται;

Αν με τον όρο «αρχαίος πολιτισμός» εννοείς τη σοφία του κόσμου, τότε η απάντηση είναι «ναι». Αλλά αυτό �"εν έχει να κάνει με την αλλα�"ή Ιστορίας ή με μια νέα, καλύτερη, πορεία. Ο ποιητής Charles Péguy έ�"ραψε ότι ο Όμηρος είναι καινούρ�"ιος, πρωινός, και τίποτα �"εν είναι τόσο παλαιό όσο μια σημερινή εφημερί�"α. Πρόσεξε ότι ο Péguy είχε αυτή τη σκέψη το πρωί, �"ηλα�"ή μια άχρονη στι�"μή. Το επόμενο πρωινό θα είναι επίσης το σημερινό πρωινό. Αυτές οι λέξεις εκφράζουνε τι αισθάνθηκε ο Péguy ενώ �"ιάβαζε Όμηρο. Την αμετάβλητη φύση του κόσμου. Αν οι μύθοι είχαν περι�"ράψει καταστάσεις μόνο ακροθι�"ώς, θα είχαν ξεχαστεί ε�"ώ και καιρό. Ένας �"ικαστής ίσως αλλάξει τον τρόπο που βλέπει τα πρά�"ματα, αλλά η �"ίκη ποτέ. Κάτω από τον μαν�"ύα της η Έρις παραμένει η ί�"ια, και παρά τις μεταμορφώσεις τους ο Έρως, η Ανά�"κη, ο Θάνατος λειτουρ�"ούνε κατά το �"αίμονά τους. Η αναζήτηση βρίσκει νέα �"ε�"ομένα ημέρα με την ημέρα, αλλά όπως ο κλασικός Johann Voss λέει σε ένα επί�"ραμμά του, το στωμύλο βιβλίο σου σού �"ι�"άσκει πολλά νέα και αληθινά πρά�"ματα. Μακάρι να ήτανε τα νέα αληθινά και τα αληθινά νέα.

Οπότε όταν σκεφτόμαστε να αλλάξουμε την Ιστορία μπορούμε επίσης να �"ούμε και το βιο�"ραφικό της: ποια �"ηλα�"ή είναι τα προσόντα της; ποιες οι απο�"όσεις της; έχει, �"ια παρά�"ει�"μα, ποτέ φέρει �"ικαιοσύνη ή Ειρήνη; ποιες είναι οι προ�"ούμενές της εμπειρίες; Και τότα μπορούμε επίσης να ρωτήσουμε: μπορούνε οι άνθρωποι να την κυβερνήσουν; να της �"ώσουν ο�"η�"ίες �"ια την πορεία που πρέπει να ακολουθήσει; Ή μήπως τελικά τους άρχει αυτή και τους εκπλήσσει κάθε φορά; Πρέπει να ελπίζουμε, �"ιότι η ελπί�"α �"όθηκε σε εμάς μέσα σε ένα κουτί. Ωστόσο η Ιστορία �"εν είναι επι�"εκτική. Ούτε ο υπάκουος υπηρέτης μας, αντίθετα θα έλε�"α ότι μας εξουσιάζει σαν κάποιου εί�"ους �"εσπότης που κρατάει ένα μαστί�"ιο. Σαν την ερμηνεία του Βιρ�"ίλου �"ια την Τισιφόνη, την αιματοβαμμένη Ερινύα που φυλάει την είσο�"ο του Τάρταρου. Οι εικονικές τέχνες έχουν επίσης απεικονίσει την Ιστορία σαν μια επιμελή �"υναίκα που κρατάει ένα βαρύ βιβλίο στα χέρια της. Αυτό είναι μια αλλη�"ορία στη μελέτη της Ιστορίας, σαν να την �"ράφει η ί�"ια. Αλλά ακόμα πιο πιστή απεικόνιση μου φαίνεται ότι είναι ένα σχέ�"ιο του Fabio Canal, ενός καλλιτέχνη του 18ου αιώνα. Η Ιστορία, ως φτερωτή νεράι�"α, φαίνεται να φέρει στην πλάτη της το βαρύ φορτίο ενός καταβεβλημένου αν�"ρός. �"εν υπάρχει αμφιβολία ότι η α�"�"ελική ομορφιά της αντι�"ιαστέλλεται με τα έρ�"α της, αλλά σί�"ουρα ο καλλιτέχνης επιθύμησε να εκθέσει την σα�"ηνευτική �"ύναμή της.
Όπως μαθαίνουμε από τον Ησίο�"ο η ιστορία επαναλαμβάνεται. �"ε�"ονότα συμβαίνουν υπό καθορισμένες ανά�"κες και συνθήκες κάποιας Εποχής. Με λί�"α λό�"ια, σημαντικά �"ε�"ονότα �"ε θα μπορούσαν να είναι φαύλα στον Χρυσό Αιώνα, ούτε α�"αθά στην Εποχή του Σι�"ήρου. Οι μύθοι είναι και αυτοί κυκλικοί: «Από τους οιωνούς στις αρχαίες ιστορίες», λέει ο ξένος στον «Πολιτικό» του Πλάτωνος, «πολλοί συνέβηκαν και θα συμβούν ξανά». Ίσως ή�"η να συνέβησαν αυτό το πρωινό που μιλάμε.

Κύριε Παράντα, πώς φαντάζεστε την �"η ή πιο συ�"κεκριμένα την Ευρώπη, μετά από τρεις ή τέσσερις �"εκαετίες; Νομίζετε ότι θα είναι ένας κόσμος που θα μπορούμε τουλάχιστον να ζούμε με σωφροσύνη, σεβόμενοι τις �"ιαφορές μεταξύ εθνών, ι�"εολο�"ιών και θρησκειών, ή την οποία άλλη �"ιαφορετικότητα; Νομίζετε ότι ένας τέτοιος κόσμος είναι �"υνατόν να υπάρξει; Ή μήπως είναι η Μοίρα (ή το Πεπρωμένο) μας να μην μπορούμε να απο�"ράσουμε από την αρχέ�"ονη κατάσταση και τις �"ιαμάχες που φέρει ο άνθρωπος ανέκαθεν, παρά τη λάμψη της αρχαιότητος, όπου, τουλάχιστον �"ια λί�"ο, φτάσαμε σε υψηλά επίπε�"α Φιλοσοφίας, Επιστήμης και Θεολο�"ίας;

Οπωσ�"ήποτε κάποιες ι�"έες έχουν αμαυρωθεί. Η Μοίρα (αν είχε ποτέ καλό όνομα) είναι μία από αυτές. Ο σύ�"χρονος άνθρωπος θέλει να αισθάνεται ότι έχει τον έλε�"χο. Κινείται με με�"άλη ταχύτητα σε μια εθνική ο�"ό προσπαθώντας να φτάσει το φως που βλέπει στον ορίζοντα. Αυτό το φως είναι ο σκοπός του ταξι�"ιού του, αλλά σαν τον ορίζοντα, όσο πιο πολύ πλησιάζει αυτό τραβιέται. Είναι μια πολύ μακριά εθνική ο�"ός. �"ια να είμαστε πιο συ�"κεκριμένοι, �"εν έχει τέλος και ανήκει στον Χρόνο. Αυτός ο άνθρωπος εμπιστεύεται την έμπροσθεν κίνηση στο χρόνο, �"ιότι εμπρός του βλέπει φως ενώ πίσω του βλέπει σκοτά�"ι και αμάθεια από τον καθρέπτη. Συνεχώς ανακαλύπτει νέα τοπία στο ταξί�"ι του και ως αποτέλεσμα αυτών των ανακαλύψεων τα πάντα μοιάζουν να βελτιώνονται.

Φαντάζεται τον εαυτό του σε αρμονία με πα�"κόσμιους νόμους βελτίωσης, και έχει μάθει ότι τα πρά�"ματα βελτιώνονται με τον χρόνο. Σε κάποια στι�"μή τα πάντα έχουνε αναβαθμιστεί: τα εί�"η ζώων και φυτών, η ι�"ιοσυ�"κρασία της Κυρίας Ιστορίας και βεβαίως ο ί�"ιος ο άνθρωπος. Κάθε ημέρα βρίσκει απο�"είξεις της αέναης καλυτέρευσης με κάθε τεχνολο�"ικό κατόρθωμα, συμπεριλαμβανομένων και των ηλεκτρικών συσκευών στο σπίτι σου. Είναι υπερήφανος �"ι’ αυτές και τον �"εμίζουνε με μια αίσθηση ανωτερότητας. �"νωρίζει ότι οι αρχαίοι �"εν είχανε την τεχνολο�"ία που αυτός σήμερα απολαμβάνει. �"εν είχανε �"ια παρά�"ει�"μα ηλεκτρισμό. Έτσι �"εν μας εκπλήσσει η αντιμετώπιση που έχει �"ια τους μύθος: τι μπορούν να μας πούμε οι αρχαίες «ιστοριούλες» και η φιλοσοφία σε εμάς που έχουμε πατήσει στο φε�"�"άρι; τι μπορούν να �"ι�"άξουν σε κάποιον που μπορεί να ανατινάξει όλον τον κόσμο αν το θελήσει;

Το ελάχιστο που μπορούμε να πούμε είναι ότι ένας τέτοιος άνθρωπος ή�"η έχει αποφασίσει τη θέση του στον Κόσμο: απαιτεί να είναι ο κυρίαρχος! Και σύντομα θα μαζέψει τα σύννεφα στον ουρανό και θα κάνει ό,τι θελήσει. Πιστεύει ότι τώρα σχε�"όν α�"�"ίζει τη �"ενειά�"α του �"ιός. Η �"ύναμη που έχει αποκτήσει απο�"εικνύει το πλεονέκτημά του να τρέχει στην εθνική ο�"ό. Είναι μια εθνική ο�"ός που ο�"η�"εί στην �"ιαφώτισή του και έτσι την περι�"ράφει με προσφυείς όρους: πρόο�"ος, εξέλιξη, ανάπτυξη, αύξηση. Πρόσφατα όμως ένιωσε κάποιες ανησυχίες. Ίσως οι ισχυρές συσκευές του καταστρέφουνε τον πλανήτη, ή τον εαυτό του. Ίσως, ναι. Αλλά είναι σί�"ουρος ότι η ί�"ια μέθο�"ος που �"ημιουρ�"εί τα προβλήματα μπορεί επίσης να τα λύσει. �"εν είναι πια ο μαθητευόμενος μά�"ος. Όχι, έχει αποφοιτήσει. Έχει πάρει και το μεταπτυχιακό του. Είναι πλέον ο �"ι�"άσκαλος μά�"ος. Ποτέ πριν �"εν είχε συσσωρεύσει τόσο πολλή �"νώση. Έτσι θα μπορέσει να �"ιορθώσει ότι έχει χαλάσει, χρησιμοποιώντας όμως την ί�"ια �"νώση και τις ί�"ιες τεχνικές, τι άλλο θα μπορούσε να κάνει; Βεβαίως η ί�"ια η έρευνα που κάνει τού έχει απο�"είξει, επανειλημμένως, πόσο λάθος είναι. Σί�"ουρα μπορεί από τον καθρέπτη να �"ει το μαύρο σκοτά�"ι πίσω του. Αλλά αυτό απο�"εικνύει ότι στην ουσία είναι σωστός: τα πάντα φαίνονται πιο καθαρά όπως πλησιάζει. Έτσι, όσο πιο �"ρή�"ορα κινείται τόσο το καλύτερο. Βλέπει σκότος και αμάθεια στην αντίθετη πλευρά: ζούνε στο παρελθόν. Αλλά το μέλλον είναι �"ι’ αυτόν ασυζητητί φωτεινό και �"ιαφωτιστικό. Ο ί�"ιος εκτιμά ότι βρίσκεται στον σωστό �"ρόμο.

Αναμφιβόλως η αρχαιότητα είχε άλλη κοσμοθέαση. Και όπως είπα, αυτή ήταν κυκλική. �"εν υπήρχε ευθεία λεωφόρος, αλλά ένα κυκλικό, επαναλαμβανόμενο μονοπάτι. Ως αποτέλεσμα τίποτα �"εν ήταν καινούρ�"ιο. �"ια τους αρχαίους, ο Όλυμπος είναι πάντοτε φωτεινός. Το �"αλάζιο του ουρανού και το χρυσό ταιριάζουν απολύτως στους ευτυχισμένους αθανάτους. Όμως τι �"ίνεται με τους αξιολύπητους θνητούς; αυτούς που είναι σαν τα φύλλα; μπορούν να χρωματιστούν με την ί�"ια φυσική χρωμάτωση, με το να προσαρμόσουμε λί�"ο το μεί�"μα;
Μερικοί λό�"ιοι ονομάσανε τον Ησίο�"ο «ι�"ιοσυ�"κρασιακά αρνητικό», «απαισιό�"οξο» και άλλα. �"ια να καταλάβουμε τι εννοούν πρέπει να �"ιαβάσουμε την περι�"ραφή του ποιητή �"ια την Εποχή του Σι�"ήρου (ή φυλή, όπως λέει). �"ια τον Ησίο�"ο �"εν είναι αρκετό να αποφασίσει εάν η Εποχή του Σι�"ήρου είναι κακή. Στο κάτω-κάτω και η Χάλκινη φυλή ήταν επίσης κακή: μια φιλοπόλεμη φυλή. Αλλά ενώ η αφετηρία και το τέλος της Εποχής του Χαλκού είναι τα ί�"ια (η Εποχή του Χαλκού ποτέ �"εν αλλάζει ή εξελίσσεται), η Εποχή του Σι�"ήρου �"ίνεται χειρότερη όσο περνάει ο καιρός. Έτσι ο Ησίο�"ος μιλάει με μελλοντικό χρόνο: «οι φαύλοι θα πλη�"ώσουν τους άξιους… οι άνθρωποι θα εξυμνήσουν τους αχρείους». Όπως �"νωρίζουμε, οι Θεοί απαρνηθήκαν το ανθρώπινο εί�"ος. Η Αστασία (�"ικαιοσύνη) �"ια παρά�"ει�"μα, θεωρείται ότι είχε αφήσει τον κόσμο όταν άρχισε η Εποχή του Χαλκού.

Αλλά ο καιρός που έζησε ο Ησίο�"ος ήταν αρκετά άνομος: επιθυμεί ο Ησίο�"ος ή να είχε πεθάνει πριν από αυτόν, ή να είχε �"εννηθεί μετά. Αυτή η λέξη «μετά», είναι σημαντική. Λέ�"οντάς της ο Ησίο�"ος, πρέπει να εννοεί κάτι καλύτερο από την Εποχή του Σι�"ήρου. �"ιαφορετικά �"ιατί να είχε επιθυμήσει να ζήσει σε ένα άλλο μέλλον; Ίσως να είχε την πεποίθηση ότι η Εποχή του Χρυσού θα ερχότανε πάλι μετά την Εποχή του Σι�"ήρου. Αν μπορούμε να βρούμε λί�"η αισιο�"οξία στις απόψεις του, αυτή είναι. Η κυκλική κοσμοθέαση βασίζεται σε επαναλήψεις, ενώ η μοντέρνα ― είτε κοσμική, είτε αβρααμική ― βασίζεται σε �"ραμμική σύλληψη του χρόνου.
Η Παλι�"�"ενεσία ― η ι�"έα της ανα�"έννησης ― βρίσκεται επίσης, �"ια παρά�"ει�"μα, στον Πλάτωνα και στον Βιρ�"ίλιο. Ο Βιρ�"ίλιος έχει επίσης πολλά να πει �"ι’ αυτήν την εποχή. Κατη�"ορεί τον Θεό �"ία �"ια τις ατέλειες του κόσμου και �"ια το ότι εκθρόνισε τον πατέρα του, τον κοσμοκράτορα της Εποχής του Χρυσού. Πολλοί αρχαίοι συ�"�"ραφείς εξή�"ησαν το πώς ο μόχθος αυξάνεται όταν εισά�"ονται νέες τεχνολο�"ίες. Μεταξύ άλλων ανέφεραν την πλοή�"ηση, την εξόρυξη, και βεβαίως την τέχνη του πολέμου που είναι το βασικό κίνητρο �"ια την ανάπτυξη νέων τεχνολο�"ιών, μαζί με τον «έρωτα �"ια το χρυσάφι». Το εμπόριο και οι αποικισμοί κατα�"ικάζονται εξίσου. Εν τω μεταξύ οι πνευματικές ποιότητες του ανθρώπου, λένε, θα μειώνονται αναπόφευκτα. Με τα σημερινά �"ε�"ομένα μας, η θεώρηση του αρχαίου κόσμου ίσως φανεί «απαισιό�"οξη», αν πρέπει να χρησιμοποιήσουμε αυτήν την λέξη. Ο αρχαίος κόσμος �"εν πίστευε στην πρόο�"ο, αλλα�"ή ή ανάπτυξη και εναντιωνόταν σε κάθε καινοτομία. Ίσως �"ιότι καταλάβαινε ότι η αλλα�"ή αρκετές φορές ο�"η�"εί στην σήψη. Πρέπει τότε να ονομάσουμε αυτούς τους ανθρώπους ι�"ιοσυ�"κρασιακά αρνητικούς ή μήπως ορθότερα θα έπρεπε να πούμε ότι μπορούσαν να ξεχωρίζουν το σκότος από την ημέρα; �"ιότι και ο Ησίο�"ος και ο Πλάτων και ο Βιρ�"ίλιος, λέ�"ανε τα ί�"ια ακριβώς που είπε ο Shelley στο ποίημά του «Ελλάς»:
«Η εποχή του κόσμου ξαναρχίζει νέα
τα χρυσά έτη επιστρέφουν…»
Αλλ’ αφού ζούμε στο σκοτά�"ι, ανάβουμε έναν λύχνο. �"εν υπάρχει λό�"ος να πέφτουμε πάνω σε �"ιάφορα πρά�"ματα στο σκοτά�"ι.