Efez jako
port leżący w dogodnym miejscu na wybrzeżu Azji Mniejszej nie miał większego problemu, żeby stać się miastem bogatym, a także ośrodkiem kultury i sztuki. O jego popularności decydowało jednak nie położenie, a prastary posąg Wielkiej Matki, utożsamionej później z grecką Artemidą. Jego nietypowy, archaiczny wygląd, a także inne przesłanki wskazują na to, że kult bogini pochodził jeszcze z II tysiąclecia A.Ch., z czasów zanim na terenie Azji Mniejszej pojawili się greccy Jonowie. Świątynia, w której stał posąg, stanowiła centrum pielgrzymkowe dla sporej części wschodniego świata antycznego i została uznana za jeden z siedmiu cudów świata, a na jej popularność nie wpłynęło negatywnie nawet spalenie jej przez Herostratesa i trwająca niemal wiek odbudowa. Stąd też trudno się dziwić, że kiedy już miasto zdecydowało się wybić własną monetę, znalazły się na niej atrybuty Artemidy - pszczoła i jeleń.
Tetradrachma efeska, IV w. A.Ch. (
https://www.acsearch.info/search.html?id=7799258)
W późniejszych latach miasto znalazło się w graniach państwa Lizymacha, następnie królestwa Pergamonu, by ostatecznie zostać razem z tym ostatnim przekazanym testamentem ostatniego władcy w ręce Rzymu. Był rok 133 A.Ch.
Jako stolica nowej prowincji, Azji, Efez bił nawet monetę złotą - statery z wizerunkiem Artemidy oraz jej kultowego posągu. Były one bite prawdopodobnie do roku 88 A.Ch, czyli tzw. "nieszporów efeskich", kiedy to mieszkańcy Efezu za namową Mitrydatesa VI dokonali masakry ludności rzymskiej.
https://www.acsearch.info/search.html?id=6981952Rok 48 A. Ch. powinien teoretycznie zakończyć epokę srebrnego pieniądza efeskiego, kiedy to miasto odwiedził Juliusz Cezar i zmienił prawo, zakazując dalszego bicia monety kruszcowej w Azji Mniejszej.
Gospodarka nie lubi jednak braku pieniądza i już po niecałych dziesięciu latach wybito lekkie tetradrachmy cystoforyczne, stanowiące podstawę pieniądza kruszcowego byłego państwa pergamońskiego. Dokonał tego Marek Antoniusz, obejmując zarząd wschodniej części Imperium, potrzebując świeżego pieniądza. Połączenie tradycyjnego wizerunku cystoforu pergamońskiego z wstawką rzymską wyglądało może nieco dziwnie,
ale w obiegu się przyjęło:
https://www.acsearch.info/search.html?id=7853095Tradycyjna tetradrachma cystoforyczna królestwa Pergamonu bita w Efezie,
Cista mystica (klatka do przetrzymywania węży w celach rytualnych), z której wyłazi wąż, naokoło wieniec z bluszczu i owoce/ dwa węże wyłażące z kosza.
https://www.acsearch.info/search.html?id=7705715Tetradrachma cystoforyczna Marka Antoniusza: Marek Antoniusz w wieńcu z bluszcza/głowa Oktawii na
cista mystica, po bokach dwa wijące się węże, 39 A.Ch.
Koniec wojen domowych dość szybko spowodował zanik tradycyjnych elementów rysunku cystoforów. Były nadal bite, jednakże w czystym rzymskim stylu, a o ich przeznaczeniu rynkowym informował czasem poza tradycyjną wagą zapis
COM[munae]
ASI[ae]. Co prawda w pierwszych latach zdarzało się jeszcze pokazać klatkę z wężem:
https://www.acsearch.info/search.html?id=7670714August/Pax z kaduceuszem, a tle
cista mystica z wychodzącym z niej wężem, 28 A.Ch.
ale późniejsze emisje wyglądają już dość sztampowo:
https://www.acsearch.info/search.html?id=7552423August i sześć kłosów, ca. 25 A.Ch.
https://www.acsearch.info/search.html?id=7552424August i jego ulubiony znak zodiaku, koziorożec, ca. 25 A.Ch.
Z czasem na rewersy cystoforów wróciły motywy bardziej związane z lokalnym kultem:
https://www.acsearch.info/search.html?id=7523557Klaudiusz i Agryppina/posąg Artemidy Efeskiej
https://www.acsearch.info/search.html?id=7463659Klaudiusz/świątynia Artemidy Efeskiej
https://www.acsearch.info/search.html?id=1364898nie mogło zabraknąć też oficjalnego kultu imperialnego - Nerwa/świątynia Romy i
AugustaZ czasem bicie cystoforów włączono do programu centralizacji bicia sreber wschodnich - od ostatnich
lat panowania Domicjana bito je w Rzymie do użytku lokalnego. W ten sposób pojawił się rewers ze sztandarami, użyty potem na denarach Trajana:
https://www.acsearch.info/search.html?id=7736375Program ten w przypadku
tetradrachm cysroforycznych trwał do pierwszych
lat panowania Trajana. Wydawało się, że pieniądz ten będzie wycofany z użycia, gdyby nie
Hadrian, który podjął ogromny i nieco daremny trud przywrócenia azjatyckim miastom greckim własnej monety srebrnej. I tak pojawiły się ponownie (i po raz ostatni) motywy posągu Artemidy Efeskiej, jej świątyni i - nowość - ołtarza z jeleniami udekorowanego girlandami:
https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/3/1328https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/3/1332https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/3/1343Podczas pierwszego wygaszania emisji srebrnych tetradrachma cystoforyczna ważyła ok. 10-11 gram i była wybita z dość dobrego srebra próby 700-750, co dawało ok. 2 gram czystego srebra na
drachmę (w momencie kiedy denar rzymski miał ~3 gram czystego srebra).
Przez cały czas mennica efeska bez problemu emitowała spore ilości monety zdawkowej z dość zróżnicowanymi wizerunkami, wśród których zawsze można było znaleźć jako motyw przewodni wizerunki Artemidy, jej posągi i świątyni oraz jelonki. Kres jej działaniu położył najazd gocki, który zniszczył miasto w roku 263.
O Efezie jeszcze będzie... :-)