Nietypowe srebro rzymskiego wschodu w I-II (choć bardziej II) w.

[DzikiZdeb]

Wydaje mi się, że obaj Panowie mówicie o tym samy,m, czyli o tym:

https://archive.org/details/dli.granth.86303/page/ii/mode/2up

Na pewno o tym samym. Pytałem się o konkretny tom, ponieważ odniesienie na wildwinds jest bez numeru tomu. Przeglądałem tom 4 BMC przed napisaniem notki i tam jest podział po kolejnych władcach państwa Selecucydów ale raczej bez mennic, z czego jakoś nie mogę wyjść na monety Aegeae jako miasta obdarzonego autonomią. Pan Paweł z pewnością porusza się po tematach greckich dużo lepiej ode mnie, więc może coś pomyliłem i te monety są w którymś innym tomie?

[Pawel O]

Wydaje mi się, że obaj Panowie mówicie o tym samy,m, czyli o tym:

https://archive.org/details/dli.granth.86303/page/ii/mode/2up

Na pewno o tym samym. Pytałem się o konkretny tom, ponieważ odniesienie na wildwinds jest bez numeru tomu. Przeglądałem tom 4 BMC przed napisaniem notki i tam jest podział po kolejnych władcach państwa Selecucydów ale raczej bez mennic, z czego jakoś nie mogę wyjść na monety Aegeae jako miasta obdarzonego autonomią. Pan Paweł z pewnością porusza się po tematach greckich dużo lepiej ode mnie, więc może coś pomyliłem i te monety są w którymś innym tomie?

Szczerze powiedziawszy nie sprawdzałem tego, niemniej wydaje mi się że najbezpieczniej szukać nie w monetach Seleucydów, ale w samym Aegae w BMC. Natomiast ażeby w pełni sobie tego typu kwestie wyjaśnić to trzeba by mieć chyba dostęp do 2 tomowego (po 2 części każdy tom) dzieła trójki: Arthur Houghton, Catharine Lorber, Oliver Hoover - Seleucid Coins: A Comprehensive Catalogue z 2008 roku. Tak jak mam na ten katalog ogromną chęć tak póki co na niego mnie nie stać (z tego co widziałem to wydatek ponad 750 funtów). Można jeszcze "jechać" po zdjęciach ze strony British Museum: https://www.britishmuseum.org/collection/term/x46144.

Tu jest jedna ale bez numeru BMC, inna niż na wildwinds: https://www.britishmuseum.org/collection/object/C_1979-0101-958 i druga: https://www.britishmuseum.org/collection/object/C_1977-0116-1 Możliwe zatem, że w Aegae monety swego imienia z dynastii Seleucydów bił tylko Antioch IV? Sprawdzałem, pozostałe nie maja zdjęć a referencje są do BMC Lycaonia np. BMC Greek (Lycaonia) / Catalogue of the Greek coins of Lycaonia, Isauria and Cicilia (11, p.21)

Znalazłem jeszcze to od jednego z obserwowanych przeze mnie na academia.edu - Bekircan Tahberer: https://www.academia.edu/1248439/SNG_TAHBERER_CILICIA_PART_1 i https://www.academia.edu/9189196/SNG_TAHBERER_CILICIA_PART_2_CATALOGUE To katalog monet z Cilicii w tym z Aegae, lepszego chyba się nie znajdzie aktualnie

[Pawel O]

Wydawało by się, że to wszystko, ale nie. Po niemal stu latach jeszcze raz Aegeae udało się wybić własny srebrny pieniądz, i to bez wizerunku cesarskiego. Rzadka tetradrachma Karakalli przedstawia Asklepiosa i jego świątynię. Czy cesarz był w mieście podczas swojej podróży na wschód i czy prosił boga zdrowia o zachowanie w dobrej kondycji - tego nie wiemy, może.


https://www.acsearch.info/search.html?id=6669820

Znalazłem jeszcze inną tetradrachmę Karakalli z tego miasta, dość przypadkowo, szukając informacji o autonomii itd.: http://mail.coin.com/indexes/?find=383

[DzikiZdeb]

Szczerze powiedziawszy nie sprawdzałem tego, niemniej wydaje mi się że najbezpieczniej szukać nie w monetach Seleucydów, ale w samym Aegae w BMC. (...)
Możliwe zatem, że w Aegae monety swego imienia z dynastii Seleucydów bił tylko Antioch IV? Sprawdzałem, pozostałe nie maja zdjęć a referencje są do BMC Lycaonia np. BMC Greek (Lycaonia) / Catalogue of the Greek coins of Lycaonia, Isauria and Cicilia (11, p.21)

Tak, o to chodzi, dziękuję :-) Tom 21. Na stronach 20-28 jest 43 monety Aegeae, z czego 19 z okresu przedrzymskiego. Zwyczajnie to przegapiłem, przeglądając kolejne tytuły kolejnych tomów po łebkach.

Natomiast ażeby w pełni sobie tego typu kwestie wyjaśnić to trzeba by mieć chyba dostęp do 2 tomowego (po 2 części każdy tom) dzieła trójki: Arthur Houghton, Catharine Lorber, Oliver Hoover - Seleucid Coins: A Comprehensive Catalogue z 2008 roku. Tak jak mam na ten katalog ogromną chęć tak póki co na niego mnie nie stać (z tego co widziałem to wydatek ponad 750 funtów).

Fajna rzecz, też przez chwilę strasznie mnie kusiło, ale powiedziałem sobie że skoro zajmuje się okresem hellenistycznym raz na ruski rok, to zwyczajnie mogę sobie dać spokój. A to Pan widział? - wygląda na bliźniaczy projekt do OCRE, zawsze to niezły zamiennik dla katalogu: http://numismatics.org/sco/

Z tego co widziałem pokazało się w tej samej serii pierwsze dwa tomy Egiptu Ptolomejskiego, też wygląda ciekawie:
https://incnews.org/2018/06/30/coins-of-the-ptolemaic-empire/

Można jeszcze "jechać" po zdjęciach ze strony British Museum: https://www.britishmuseum.org/collection/term/x46144.

Ogólnie zdjęć z różnych baz jest dużo i można naprawdę ciekawe rzeczy znaleźć, gorzej z opracowaniami, które chociażby podstawowo dane mennictwo omówią - kiedy się zaczęło, według jakiego standardu wagowego działało. Tego najlepsza baza zdjęć nie zapewni. Myślałem, że HGC będzie takim opracowaniem choćby najkrócej omawiającym wszystkich emitentów, ale coś im się zacięło - ostatni tom wydali w 2018 i cisza. Próbowałem się pytać, co dalej, ale w ogóle mi nie odpowiedzieli. Wie Pan może, czy będą wydawać brakujące tomy?

Znalazłem jeszcze to od jednego z obserwowanych przeze mnie na academia.edu - Bekircan Tahberer: https://www.academia.edu/1248439/SNG_TAHBERER_CILICIA_PART_1 i https://www.academia.edu/9189196/SNG_TAHBERER_CILICIA_PART_2_CATALOGUE To katalog monet z Cilicii w tym z Aegae, lepszego chyba się nie znajdzie aktualnie

W niektórych zeszytach SNG potrafią być niezłe perełki. Można pomarzyć, że ktoś kiedyś mógłby zrobić jakąś centralna bazę z tych wszystkich rozproszonych zeszytów :-)

[DzikiZdeb]

Znalazłem jeszcze inną tetradrachmę Karakalli z tego miasta, dość przypadkowo, szukając informacji o autonomii itd.: http://mail.coin.com/indexes/?find=383

I też Asklepios. Wygląda na to, że w Aegeae był co najmniej od czasów Hadriana (wcześniejszych tamtejszych monet w tej tematyce nie znalazłem poza jednym dość niepewnym Galbą) dość dobrze prosperujący ośrodek leczniczy. Próbowałem coś więcej znaleźć, ale bez skutku.

[Pawel O]

A to Pan widział? - wygląda na bliźniaczy projekt do OCRE, zawsze to niezły zamiennik dla katalogu: http://numismatics.org/sco/

Z tego co widziałem pokazało się w tej samej serii pierwsze dwa tomy Egiptu Ptolomejskiego, też wygląda ciekawie:
https://incnews.org/2018/06/30/coins-of-the-ptolemaic-empire/

Myślałem, że HGC będzie takim opracowaniem choćby najkrócej omawiającym wszystkich emitentów, ale coś im się zacięło - ostatni tom wydali w 2018 i cisza. Próbowałem się pytać, co dalej, ale w ogóle mi nie odpowiedzieli. Wie Pan może, czy będą wydawać brakujące tomy?


W niektórych zeszytach SNG potrafią być niezłe perełki. Można pomarzyć, że ktoś kiedyś mógłby zrobić jakąś centralna bazę z tych wszystkich rozproszonych zeszytów :-)

Tak znam tą stronę, w sumie to zbieram monety Seleucydów, najpierw zacząłem od tetradrachm, ale potem się zaciąłem finansowo Teraz zbieram sobie brązy ale głównie jak mi się trafią i nie mam jakiejś wielkiej ich póki co kolekcji, może łącznie z kilkanaście sztuk. Ptolomeuszy nie zbieram generalnie chociaż zawsze mnie te ich "olbrzymy" z brązu fascynowały. Co do strony to też ją gdzieś mam w linkach.

Nie mam pojęcia czy HGC się rozwinie czy nie.

Co do SNG to prawda i też bym chciał ażeby ktoś to kiedyś zebrał do kupy, do tej pory z niektórymi małymi brązami greckimi się męczę bo cięzko coś znaleźć, zresztą z prowincjonałami jest podobnie, mam całkiem sporo egzemplarzy których widziałem tylko podobne ale nie znalazłem takich samych co do legendy lub detali. Ot taka frajda mieć coś czego nie da się katalogowo przypisać i można tylko dać najbliższe referencje z odnośnikiem że to wariant i opisem różnic.

[DzikiZdeb]

Skoro jesteśmy na wschodnim wybrzeżu Mare Nostrum, warto zajrzeć do Fenicji. Nie będę oczywiście opisywał całej jej historii, przechodzenia przez ręce Asyryjczyków, Babilończyków, Persów czy Greków, ani też opiewał znaczenia ich głównych portów dla całego handlu Śródziemnomorza. Nie będę też opisywał całego mennictwa, które powstało do momentu wywalczenia sobie przez Tyr i Sydon niepodległości od Imperium Seleucydów - jakieś ramy trzeba zachować :-)

Zacznę nietypowo od starszego z nich - Sydonu, miasta opiewanego już przez Homera ("Sydon spiżolśniące"), co oczywiście nie znaczy, że w czasach, kiedy powstawała Odyseja nie było już Tyru, ale to Sydon był wtedy bogatszy i ważniejszy i to on jest wzmiankowany na kartach epopei. Potem się to zmieniło, Sydon podupadł, Tyr zyskał na znaczeniu i to Tyr jako pierwszy, w roku 126 A.Ch, wybił się na niepodległość. Sydon pozazdrościł mu tego w piętnaście lat później i od tych dat są liczone ery, których kolejne lata są umieszczane na charakterystycznych tetradrachmach bitych przez oba miasta. Szekle/tetradrachmy sydońskie różnią się od znanych powszechnie szekli tyryjskich awersem - zamiast Baala-Melkarta jest na nich podobizna Tyche. Rewers wygląda bardzo podobnie - orzeł stojący na dziobie malutkiej galery, palemka na wysokości szyi i napis otokowy "ΣΙΔΩΝΙΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΣΥΛΟΥ" - [Moneta] Sydonu Świętego i Nienaruszalnego/Nietykalnego. Właściwie różnica polega poza nazwą emitenta na braku maczugi w polu monety (atrybut Baala-Melkata) oraz na tym, że w pierwszych latach umieszczano wyłącznie napis "ΣΙΔΩΝΙΩΝ" - [Moneta] Sydonu.


Szekel z roku 6 ery sydońskiej (106/105 A.Ch.)

Rzymianie stopniowo przejmując cały region, szanowali niezawisłość obu miast. Przetrwały one przejęcie państwa Seleucydów w 63 A.Ch., upadek Egiptu w 30 A.Ch., jednakże w roku 20 A.Ch. August odebrał im formalną autonomię i włączył do prowincji Syrii. Sydon nie bił już swoich szekli od kilku lat, konkretnie od roku 82 własnej ery (30/29 A.Ch.), jednakże zapotrzebowanie na dobrą sydońską monetę srebrną było nadal silne, gdyż w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat kilkukrotnie wybito spore ilości didrachm (półszekli) sydońskich - ostatnie za panowania Klaudiusza w roku 154 ery lokalnej (43/44 AD).

Brak własnej monety nie przeszkodził miastom fenickim w doskonałym prosperowaniu pod rządami Rzymian, ale to już inna historia.


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4554

Tetradrachma sydońska z jednego z ostatnich lat bicia (80 - Π)


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4561

Didrachma sydońska z ostatniego rocznika bicia (154 - ΔΝΡ)

[DzikiZdeb]

"Wtedy Judasz, który Go wydał, widząc, że Go skazano, opamiętał się, zwrócił trzydzieści srebrników arcykapłanom i starszym i rzekł: «Zgrzeszyłem, wydawszy krew niewinną». Lecz oni odparli: «Co nas to obchodzi? To twoja sprawa». Rzuciwszy srebrniki ku przybytkowi, oddalił się, potem poszedł i powiesił się." Mt 27, 3-5.

Ciekawe, ilu z nas pierwszą swoją ciekawość monetami antycznymi zawdzięcza Judaszowi? Co to były za srebrniki, ile to było warte? A potem poszło już z górki...

Ciężko pisać coś o tej monecie, co nie byłoby oczywistością, wygląd też jest powszechnie znany (popiersie Baala-Melkarta na awersie, orzeł stojący na dziobie galery na rewersie, drobne ozdóbki - maczuga, palemka), legenda "ΤΥΡΟΥ ΙΕΡΑΣ ΚΑΙ ΑΣΥΛΟΥ" ([Moneta] Tyru Świętego i Nienaruszalnego/Nietykalnego) - i mamy judaszowego srebrnika. Monety te Tyr bił jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, za Seleucydów, więc nie trzeba było nic przerabiać, organizować, podczas zdobywania autonomii szekle były bite cały czas:


https://www.acsearch.info/search.html?id=3597180

Szekel tyryjski, Demetrios II Nikator (i taka też jest legenda rewersu =  DHMHTPIoY BASILEWS), rok 187 ery seleucydów (126/125 A.Ch.)


https://www.acsearch.info/search.html?id=2193501

Szekel tyryjski, rok 1 (126/125 A.Ch.).

Jak już poprzednio pisałem, w roku 20 A.Ch. August odebrał Tyrowi i Sydonowi autonomię, a mennictwo sydońskie wygasił praktycznie kilka lat wcześniej. Mimo to szekle tyryjskie pojawiają się nadal rok za rokiem w sporych ilościach, chociaż ich jakość wykonania drastycznie spada, a na rewersie pojawia się tajemniczy znak "KP". Czy przypadkiem nie wniosła tu czegoś do rzeczy wizyta króla Judei, Heroda w Akwilei w roku 18 A.Ch.? Sprytny król był znany Augustowi z tego że podczas narastającej zimnej wojny w początkowych latach 30 dobrze wyczuł pismo nosem i w odpowiednim momencie zmienił strony. Tym razem wynegocjował sobie udziały w kopalni miedzi na Cyprze, pokój z własnymi synami oraz być może - pozwolenie na bicie szekli tyryjskich używanych ze względu na czysty kruszec, z którego były wybite, jako pieniądz świątynny, używany także do płacenia dorocznego podatku, który miał uiścić każdy dorosły Żyd.


https://www.acsearch.info/search.html?id=7877381

Późniejszy szekel tyryjski, rok 162 (PΞB - 36/37 AD)

Oczywiście powyższej tezy nie wyssałem z palca - dyskusja na ten temat toczy się od ładnych paru lat. Yakow Meshorer zaproponował w 1982 teorię o przeniesieniu mennicy bijącej szekle tyryjskie od roku 109 ery tyryjskiej (18/17 A.Ch.) do Jerozolimy. Opiera się ona na zmianach stylistycznych (widoczne znaczące pogorszenie stylu, zmniejszenie krążka menniczego), pojawieniu się znaku menniczego KP (utożsamionego przez autora z monogramem Heroda - HP, co z pewnością jest już nadinterpretacją) oraz ciągłością przejścia pomiędzy ostatnimi szeklami tyryjskimi a pierwszymi szeklami powstania żydowskiego w 66 r., a także pewnym zapisie z Talmudu.

Brooks Levy w kilka lat później zaproponował inną teorię, mówiącą o stopniowym, nie gwałtownym pogarszaniu się stylu szekli ze znakiem KP, oraz faktem, że pełne szekle były bite w większych ilościach do mniej więcej 59/60 AD (ΡΠΕ - 185 rok ery tyryjskiej), po czym wschód zalała ogromna ilość tetradrachm antiocheńskich i w związku z tym mennictwo powstańcze nie jest już tak oczywistym ciągiem dalszym mennictwa tyryjskiego. Pojedyncze szekle z dalszych roczników są faktycznie rzadkie albo niepewne (np. jedyny znany egzemplarz z roku 190 - 64/65 ma ewidentnie coś dłubane w dacie - choć raczej na stemplu niż na monecie), nieco pewniej wyglądają daty na półszeklach z roku 190 i 191 (64/65 i 65/66 AD), jednakże i to są monety rzadkie. Ma to dowodzić, że jeśli nawet monety miały być bite dla użytku w Jerozolimie, to działo się to cały czas w Tyrze.

Duży ciąg dalszej dyskusji polega z tego co widzę na liczeniu głosów i autorytetów zgadzających się z pierwszą czy drugą teorią, tutaj Izraelski Urząd ds. Starożytności, a duża tutaj część izraelskiego środowiska akademickiego. I tak w koło Macieju... Przywoływani do tablicy autorzy RPC, którzy zostali w niektórych miejscach wpisani na listę popierających tezy Levy'ego, piszą w swoim tomie w bardzo oklędny sposób, przywojując po kolei obie teorie i nie opowiadając się za żadną z nich. I może tak powinno na razie zostać do czasu jakiegoś przełomowego odkrycia.

Rocznikowy przegląd szekli i półszekli wraz z ciekawym wstępem można znaleźć tutaj:
https://cngcoins.com/photos/Publications/Cohen_DCA_Supplement_2014.pdf

a forumową dyskusję o kolejnych teoriach tutaj:
https://www.forumancientcoins.com/board/index.php?topic=70056.0

[DzikiZdeb]

Wybuch i upadek powstania w Judei, powołanie nowego cesarza na wschodzie, cesarza, jak się okazało, bardzo biegłego w sprawach ekonomicznych, co przekuło się między innymi na doraźne uruchomienie kilku mennic zanim jeszcze wyruszył do Rzymu - wszystko to daje obraz puzzli praktycznie nie do ułożenia. Najwięksi znawcy tematu proponują swoje atrybucje mennicze, nie mając jednak żadnych twardych dowodów na ich poparcie - wszystkie są poszlakowe. Stąd też nie będę nawet próbował robić pełnego przeglądu teorii ani pokazywał wszystkich tych grup monet. Wydaje mi się, że parę ciekawych pytań będzie tutaj wystarczające.

a) skoro w Jerozolimie nie było przed rokiem 66 mennicy, to skąd nagle mincerze umiejący wybić coś takiego?:


https://www.acsearch.info/search.html?id=7716178

Szekel z roku 3 powstania (68/69 AD). Mimo prostoty rysunku to nie są łatwe rzeczy do zrobienia. Ładny, okrągły krążek, pewna ręka przy rzeźbieniu legendy. Wymiar i waga odpowiada ostatnio bitym szeklom tyryjskim.

Mapa działań wojennych pokazuje, że z całą pewnością nie było możliwości ściągnięcia mincerzy z Tyru. Jeśli KP na monogramie późniejszych szekli tyryjskich miałoby oznaczać Cezareę Nadmorską (Καισάρεια Παράλιος), to czy był czas i możliwości ewakuacji tej mennicy do Jerozolimy? Mapki terenów objętych powstaniem raczej nie dają szans takiej operacji.

b) skoro mennica w Tyrze miała działać co najmniej do końca lat 50, to dlaczego praktycznie nie rozważa się Tyru, jako miejsca, w którym mogły być bite wczesne srebrne monety Wespazjana?

Autorzy RPC w wydaniu drukowanym opisują nieco nietypową tetradrachmę jako Tyr, ale w wydaniu elektronicznym moneta widnieje już jako wybita w Antiochii:


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/2/1973

c) czy jeśli Cezarea Nadmorska posiadałaby mennicę z dużym doświadczeniem, to nawet przy ewakuacji części personelu nie udałoby się jej w roku 70 uruchomić ponownie? Mamy co prawda tzw. grupy 2 i 6, które są przypisywane przez niektórych autorów do Cezarei, ale monety te wyglądają jak wybite przez ludzi, którzy złapani ad hoc powoli przyuczają się do zawodu. Wcześniejsze denary i aureusy wyglądają naprawdę topornie:


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/2/1910

popiersie Wespazjana/ siedząca Roma


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/2/1911

popiersie Tytusa / siedząca Concordia

https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/2/1912
Tytus, aureus Judea Devicta

a dopiero nieco późniejsze tetradrachmy w stylu antiocheńskim zaczynają nieco bardziej przypominać regularny pieniądz:


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/2/1964

[DzikiZdeb]

To nie koniec tetradrachm tyryjskich :-) Dużo wskazuje na to, że ten typ monety był nadal rozpoznawalny i najwidoczniej mimo utraty statusu pieniądza świątynnego istniało zapotrzebowanie na jego obieg. Mimo zburzenia Świątyni Jerozolimskiej tamtejsze struktury organizacyjne judaizmu zapewne w pewnej ograniczonej formie przetrwały, jednakże zapewne nie były na tyle silne, by wymóc obieg konkretnego typu pieniądza we własnych rozliczeniach.

Pewne światło na sprawę mogą rzucić papirusy odkryte w Dura Europos leżącym nad Eufratem, znanym ze sporej diaspory żydowskiej oraz chrześcijańskiej. "Dobre srebro tyryjskie" jest tam wzmiankowane w latach 121, 134 i dwukrotnie 180*. Butcher i Ponting twierdzą, że najwidoczniej sława szekli tyryjskich przeżyła ich wyjście z obiegu i była używana dla innych typów monet, ale być może należy traktować je dosłownie. Praktycznie od samego początku panowania Trajan rozpoczyna bicie tetradrachm z symbolami charakterystycznymi dla dawnych szekli tyryjskich: orłem, maczugą i popiersiem Baala-Melkarta-Heraklesa:


https://www.acsearch.info/search.html?id=6539194

Najprawdopodobniej nie były one bite w Tyrze, lecz w Antiochii lub Rzymie, jednakże według wzorca tyryjskiego. Co ciekawe, najwidoczniej do bicia tetradrachm tego typu została wytypowana także mennica w Aleksandrii. Typ ten poza charakterystycznym stylem ma typowy dla Aleksanrii zapis daty (w tym wypadku LIB=12 rok panowania Trajana = 108/109 AD); tym razem orła brak, został tylko
Baal-Melkart-Herakles:


https://www.acsearch.info/search.html?id=2313142

ta tridrachma niemal na pewno została wybita w Rzymie:

https://www.acsearch.info/search.html?id=6700508

Sam orzeł z maczugą wraca natomiast na didrachmie bitej prawdopodobnie w Antiochii:


https://www.acsearch.info/search.html?id=7892922

Dość ciekawy jest kolejny typ tetradrachmy Trajana, posiadający symbolikę znaną zarówno z tetradrachm tyryjskich (orzeł z maczugą), jak i antiocheńskich (Tyche Antiocheńska i bóg rzeki Orontes).


https://www.acsearch.info/search.html?id=7041380

Przykład tetradrachmy antiocheńskiej z Tyche wybitej za panowania Augusta:


https://www.acsearch.info/search.html?id=7758460

Konwergencja ta mogłaby wskazywać na celowe łączenie w jeden obieg pieniężny obu typów monet. Nie ma w nim nic dziwnego, gdyż oba typy wyrosły z jednego pnia monet królestwa Seleucydów i rozdzieliły się jeśli chodzi o zawartość kruszcu względnie niedawno - o ile szekle tyryjskie bito z niemal czystego srebra, o tyle tetradrachmy antiocheńskie Rzymianie bili ze srebra 50-90% (występują tam duże wahania zawartości kruszcu) przy średniej około 70% i ok. 2,5-2,9 g czystego srebra/drachmę. Dotarłem niestety tylko do jednego badania zawartości kruszcu w trajanowych tetradrachmach typu tyryjskiego, więc ciężko przenosić jego wynik na wszystkie przypadki, ale akurat ten wzmiankowany przeze mnie wykazał 71% srebra**, co wskazywałoby na jednakowy skład obu typów. Ponieważ równolegle dewaluacji ulegał denar, można by pokusić się o teorię, że kursy obu tetradrachm były równe i odpowiadały wartości 4 denarów.

Dość duże ilości wyżej wzmiankowanych monet najwidoczniej wystarczyły na dłuższy czas, gdyż kolejni władcy nie bili tego typu monet. Nie był to jednak koniec ich obiegu, gdyż po niemal stuleciu na dobicie tetradrachm z Baalem-Melkartem zdecydowali się Septymiusz Sewer i Karakalla:


https://www.acsearch.info/search.html?id=5572129


https://www.acsearch.info/search.html?id=7854243

Być może w tych ostatnich przypadkach Tyr działał jako samodzielna mennica, wspomagająca nawet mennicę Antiocheńską - poniższa tetradrachma bywa opisywana jako wybita w Tyrze według standardu antiocheńskiego:


https://www.acsearch.info/search.html?id=7645990

I dopiero tutaj kończy się historia dobrego tyryjskiego srebra.

* C. B. Welles, R. O. Fink, and J. F. Gilliam, 1959. Excavations at Dura-Europos. Final Report V, I. The parchments and papyri. Wzmianki o srebrze tyryjskim: 20, 1.6 (AD 121), 23, 1.5 (AD 134), 25, 1.29 (AD 180) i 17D, 1.41.
** RPC III, s. 447, za nieopublikowanymi badaniami przeprowadzonymi w Orleanie.

[Lech Stępniewski]

Może pomyśli Pan o przerobieniu tego znakomitego wątku na ebook? P.rzyjemnie byłoby mieć taki bogato ilustrowany przegląd w jednym pliku pdf

Oczywiście pomijając (inkorporując?) pojawiające się wtręty i dygresje

[DzikiZdeb]

Może pomyśli Pan o przerobieniu tego znakomitego wątku na ebook? P.rzyjemnie byłoby mieć taki bogato ilustrowany przegląd w jednym pliku pdf

Myślę :-) Szczególnie, że widzę że układa się to wszystko w jakąś całość. Mam tylko problem z ramami, co to właściwie miałoby być? Historia przemiany srebrnej monety hellenistycznej w prowincjonalną monetę rzymską? Srebrny pieniądz rzymskiego wschodu z uwzględnieniem najdziwniejszych jego emitentów? Jakie ramy czasowe - do momentu ustatkowania się wszystkiego za mniej więcej panowania Flawiuszy? Mało. Do stabilizacji i prób standaryzacji za Domicjana-Trajana? Do eksperymentów Hadriana? Czy w ogóle całe srebro prowincjonalne do jego praktycznego zniknięcia z obiegu wraz z resztą monety srebrnej w połowie III wieku? W tym ostatnim przypadku nie mam za bardzo pomysłu, do jakiej literatury sięgać w przypadku mennic, które nagle za Antonina Piusa postanowiły wybić sobie trzy typy nie pasujących do niczego drachm. Ratowało by mnie tutaj kolejne tomy RPC z omówieniami, a te są dostępne tylko w nietaniej formie drukowanej i na dodatek są jeszcze niegotowe :-(

[Lech Stępniewski]

Mam tylko problem z ramami, co to właściwie miałoby być?

To się pewnie Panu jeszcze wyklaruje, ale tak w ogóle to nie przejmowałbym się tym zbytnio. Na tym też urok publikacji elektronicznych polega, że w razie czego, gdyby miał Pan nowe pomysły, uzupełnienia etc. to najwyżej będzie wersja 2.0, 3.0 i tak dalej.

Czas porzucić te nierozumne papierowe nawyki, że trzeba od razu wszystko mieć zapięte na ostatni guzik, bo każde kolejne wydanie (o ile będzie jakieś) to mozół, koszty etc, więc potem nie będzie tego jak poprawić, przestawić, uzupełnić.

[Pawel O]

Myślę :-) Szczególnie, że widzę że układa się to wszystko w jakąś całość. Mam tylko problem z ramami, co to właściwie miałoby być? Historia przemiany srebrnej monety hellenistycznej w prowincjonalną monetę rzymską? Srebrny pieniądz rzymskiego wschodu z uwzględnieniem najdziwniejszych jego emitentów? Jakie ramy czasowe - do momentu ustatkowania się wszystkiego za mniej więcej panowania Flawiuszy? Mało. Do stabilizacji i prób standaryzacji za Domicjana-Trajana? Do eksperymentów Hadriana? Czy w ogóle całe srebro prowincjonalne do jego praktycznego zniknięcia z obiegu wraz z resztą monety srebrnej w połowie III wieku? W tym ostatnim przypadku nie mam za bardzo pomysłu, do jakiej literatury sięgać w przypadku mennic, które nagle za Antonina Piusa postanowiły wybić sobie trzy typy nie pasujących do niczego drachm. Ratowało by mnie tutaj kolejne tomy RPC z omówieniami, a te są dostępne tylko w nietaniej formie drukowanej i na dodatek są jeszcze niegotowe :-(

Moim zdaniem najprościej to by było nazwać to Srebrny pieniądz prowincjonalny i jego historyczne korzenie, czyli dokładnie tak jak Pan to robił do tej pory tyle, że dokładniej i z dodaniem docelowo wszystkich lub najważniejszych odmian itd.

[DzikiZdeb]

Czas porzucić te nierozumne papierowe nawyki, że trzeba od razu wszystko mieć zapięte na ostatni guzik, bo każde kolejne wydanie (o ile będzie jakieś) to mozół, koszty etc, więc potem nie będzie tego jak poprawić, przestawić, uzupełnić.

Niby tak, z drugiej strony jak się gdzieś puści w sieć jakąś zupełnie niedopracowaną rzecz, to trudno ją potem zastąpić lepszą wersją. Niby człowiek wystawi na jednej czy drugiej stronie coś zupełnie innej jakości, a tu okazuje się, że pierwszy plik żyje własnym życiem i jest do pobrania z jakiś zupełnie nieprawdopodobnych stron. Lepiej więc się od razu przyłożyć :-)

[DzikiZdeb]

Moim zdaniem najprościej to by było nazwać to Srebrny pieniądz prowincjonalny i jego historyczne korzenie, czyli dokładnie tak jak Pan to robił do tej pory tyle, że dokładniej i z dodaniem docelowo wszystkich lub najważniejszych odmian itd.

Taka wersja chyba najbardziej mnie kusi, tylko nie wiem, co zrobić z różnymi późnymi efemerydami, które nagle postanawiają pod koniec II albo w III w. wyemitować jakąś drachmę. Zdjęcia jeszcze znajdę, ale nie mam pomysłu na literaturę, gdzie można by znaleźć jakiś choćby kilkuzdaniowy opis tych emisji. RPC daje opisy tylko w wersji drukowanej, a dalsze tomy są jeszcze w większości tylko w formie bazy on-line, w słowniku Stevensona uzupełnionym nowymi artykułami (numiswiki) za wiele o takich emitentach nie ma, podobnie BMC.

Przykład takiego kwiatka:
https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/4/5321

Jedna drachma za Antonina Piusa i tyle. Nie wiadomo w ogóle, co o tym można napisać.

[Lech Stępniewski]

Niby człowiek wystawi na jednej czy drugiej stronie coś zupełnie innej jakości, a tu okazuje się, że pierwszy plik żyje własnym życiem i jest do pobrania z jakiś zupełnie nieprawdopodobnych stron. Lepiej więc się od razu przyłożyć :-)

Przyłożyć zawsze się warto, ale nawet w papierze są wydania poprawione i rozszerzone. które tym bardziej nie usuwają wydań poprzednich. Podmienić plik łatwiej niż podmienić książkę w bibliotece.

[Pawel O]

Moim zdaniem najprościej to by było nazwać to Srebrny pieniądz prowincjonalny i jego historyczne korzenie, czyli dokładnie tak jak Pan to robił do tej pory tyle, że dokładniej i z dodaniem docelowo wszystkich lub najważniejszych odmian itd.

Taka wersja chyba najbardziej mnie kusi, tylko nie wiem, co zrobić z różnymi późnymi efemerydami, które nagle postanawiają pod koniec II albo w III w. wyemitować jakąś drachmę. Zdjęcia jeszcze znajdę, ale nie mam pomysłu na literaturę, gdzie można by znaleźć jakiś choćby kilkuzdaniowy opis tych emisji. RPC daje opisy tylko w wersji drukowanej, a dalsze tomy są jeszcze w większości tylko w formie bazy on-line, w słowniku Stevensona uzupełnionym nowymi artykułami (numiswiki) za wiele o takich emitentach nie ma, podobnie BMC.

Przykład takiego kwiatka:
https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/4/5321

Jedna drachma za Antonina Piusa i tyle. Nie wiadomo w ogóle, co o tym można napisać.

Nie wszystko da się opisać na zasadzie A-Z, część mennictwa to nadal zgadywanka skąd tak naprawdę pochodzi, a nawet jeśli wiadomo skąd to często nie do końca wiadomo dlaczego. W razie czego będziemy Panu w miarę możliwości pomagać, szukać razem itd., dodawać jeśli będziemy w posiadaniu kolejne inne egzemplarze np. z aukcji. Swoją drogą dzisiaj fajną tetrę sprzedała Roma za 1000 funtów (plus opłaty) z Koinon w Bitynii: https://www.romanumismatics.com/237-lot-892-hadrian-ar-cistophoric-tetradrachm-of-koinon-of-bithynia?arr=0&auction_id=137&box_filter=0&cat_id=8&department_id=&exclude_keyword=&export_issue=0&gridtype=listview&high_estimate=5000&image_filter=0&keyword=&list_type=list_view&lots_per_page=100&low_estimate=10&month=&page_no=1&paper_filter=0&search_type=&sort_by=lot_number&view=lot_detail&year= a także bardzo rzadką tetrę Filipa I z Antiochii: https://www.romanumismatics.com/237-lot-966-philip-i-bi-tetradrachm-of-antioch-seleucis-and-pieria?arr=0&auction_id=137&box_filter=0&cat_id=8&department_id=&exclude_keyword=&export_issue=0&gridtype=listview&high_estimate=5000&image_filter=0&keyword=&list_type=list_view&lots_per_page=100&low_estimate=10&month=&page_no=2&paper_filter=0&search_type=&sort_by=lot_number&view=lot_detail&year=

[DzikiZdeb]

Nie wszystko da się opisać na zasadzie A-Z, część mennictwa to nadal zgadywanka skąd tak naprawdę pochodzi, a nawet jeśli wiadomo skąd to często nie do końca wiadomo dlaczego.

Wiem, żeby to wszystko poskładać do kupy to by trzeba jakiegoś drugiego Pauzaniasza, który na dodatek wychyliłby nosa poza Helladę i opisywał miejscowe stosunki monetarne wraz z ich historią :-) Bardziej chodziło mi o to, że co do pewnych nietypowych dziwactw mogą być jakieś pojedyncze artykuły czy inne opisy, do których za słabo siedzę w temacie, żeby do nich dotrzeć...

W razie czego będziemy Panu w miarę możliwości pomagać, szukać razem itd.

... i dlatego bardzo chętnie z propozycji skorzystam :-)

Swoją drogą dzisiaj fajną tetrę sprzedała Roma za 1000 funtów (plus opłaty) z Koinon w Bitynii, a także bardzo rzadką tetrę Filipa I z Antiochii

Żeby to sobie można pozbierać takie cuda - np. zrobić sobie zbiorek cystoforów Hadriana. Ale przy tych cenach i znikomej podaży zostaje oglądanie zdjęć :-)

[DzikiZdeb]

Czas chyba coś napisać o głównych mennicach.

Kiedy usiłujemy sobie wyobrazić jakąś potężną, ruchliwą, wielobarwną i wielojęzyczną metropolię wschodnią pod panowaniem rzymskim przeważnie przychodzi nam na myśl Aleksandria. A przecież położona na doskonałym przecięciu szlaków handlowych z północy na południe i z zachodu na wschód Antiochia niemal niczym jej nie ustępowała. Założona w roku 300 A.Ch. jako zachodnia stolica państwa Seleucydów była również jak starsza o pokolenie Aleksandria miastem młodym, w pełni wykorzystującym otwarcie przez Aleksandra świata antycznego na bogate rynki wschodu. Ilość mieszkańców w okresie, w którym znalazła się w granicach Imperium Rzymskiego sięgała 250, a może i 500 tysięcy, co czyniło ją trzecim miastem całego państwa (po Rzymie i wzmiankowanej już Aleksandrii).

Historia mennicy antiocheńskiej jest równie bogata, więc nie skupiając się na szczegółach pokażę tylko główne typy monet stamtąd pochodzących. Pierwotnie są to dość rzadkie (mennica rośnie na znaczeniu wraz z miastem) tetradrachmy w stylu tych bitych przez Aleksandra Wielkiego - Herakles w lwiej skórze na awersie, Zeus siedzący na tronie, oparty na berle i trzymający na wyciągniętej dłoni małą Nike. Typ ten był bity w całym świecie greckim przez jeszcze przez wiele lat po roku 323 A.Ch. - w tym przypadku do śmierci założyciela państwa Seleucydów, Seleukosa I:


https://www.acsearch.info/search.html?id=6641627

Jego syn, Antioch I, wprowadza jednak zupełnie inny typ monety, przedstawiający jego podobiznę na awersie, a na rewersie Apolla siedzącego na omfalosie, trzymającego strzałę i opartego o leżący z tyłu łuk. Jest to związane z uznaniem Apolla za boga opiekuńczego całej dynastii, a także z jego świątynią w leżącym niedaleko Antiochii Dafne (miasteczko to stanie się z czasem bogatym przedmieściem Antiochii). Za Antiocha III Wielkiego ten typ tetradrachmy był bity w niemal 50 mennicach.


https://www.acsearch.info/search.html?id=3298154

Antioch IV (175-164 A.Ch. poza tradycyjnym Apollem wznowił bicie tetradrachm z Zeusem na rewersie, tym razem w stosunku do słynnych tetradrachm Aleksandra na awersie znajdowało się popiersie władcy:


https://www.acsearch.info/search.html?id=5201587

a Demetrios I (162-150 A.Ch.) wprowadził nowy typ, przedstawiający Tyche siedzącą na tronie podtrzymywanym przez trytony. Podczas gdy zachodnie mennice państwa Seleucydów biły nowe tetradrachmy, wschodnie zajmowały się tymi tradycyjnymi, z Apollem.


https://www.acsearch.info/search.html?id=7710089

Przez pewien czas te trzy typy stanowiły główny trzon pieniądza Seleucydów, jednakże wraz z narastającym chaosem kolejnych wojen zewnętrznych i domowych, a także odpadania kolejnych terytoriów, w antiocheńskiej mennicy pojawiały się także inne tetradrachmy: z Ateną Nikeforos (Antioch VII) czy nagim stojącym Zeusem trzymającym gwiazdę (Antioch VIII).

Kolejnym trendem (przełom II i I w. A. Ch.) była standaryzacja wizerunku. Wybrany został rewers z Zeusem i jako taki doczekał końca państwa, wchłoniętego przez Rzymian pod postacią resztkówki składającej się niemal z samej Syrii w roku 64 A.Ch. Co ciekawe, Rzymianie zdecydowali się kontynuować bicie tetradrachm antiocheńskich z Zeusem, pozostawiając na awersie wizerunek jednego z
ostatnich (ale nie ostatniego) władców - Filipa I Filadelfosa (95 - 83 A.Ch.). Ten typ przetrwał ustanowienie w Antiochii stolicy nowej prowincji Syria, nadanie miastu autonomii przez Juliusza Cezara (48 A.Ch), wszystkie awantury Antoniusza z Oktawianem i został skasowany przez tego ostatniego kilkanaście lat później. HGC podaje rok 33 ery cezariańskiej (17/16 A.Ch.) jako rok wybicia ostatnich pośmiertnych tetradrachm z Filipem I Filadelfosem, jednak na stronach RPC można znaleźć tetradrachmę z datą 36 (14/13 A.Ch.).

Pierwsze badania zawartości srebra, które znalazłem, dotyczą tych właśnie emisji i dają wynik ok. 70%. Co prawda tetradrachmy bite w królestwie Selucydów cały czas trzymają standard wagowy attycki (od końca II w. A.Ch. - obniżony attycki, tzw. fenicki, wegług którego tetradrachma powinna ważyć ok. 15 g.), ale nic to nie daje jeśli chodzi o zawartość srebra - którym momencie zostało ono zmniejszone. Wydaje się, że na przełomie II i I w. A. Ch., patrząc na chaos panujący w trakcie panowania ostatnich władców państwa Seleucydów, ale nie znalazłem na to żadnego konkretnego potwierdzenia.


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4149A

Tetradrachma antiocheńska pośmiertna Filipa Filadelfosa, w odcinku rewersu data 36 ery cezariańskiej.

Najwidoczniej nowy pieniądz tego typu był potrzebny w obiegu, ponieważ już w roku 5 A.Ch. August wznawia bicie tetradrachm antiocheńskich według własnego wzoru: on sam na awersie, na rewersie Tyche, ale tym razem siedząca na skałach, a u jej stóp bożek rzeki Orontes. Warto zaznaczyć, że część tych tetradrachm ma podwójne datowanie: według ery cezariańskiej i według ery akcyjskiej (czyli liczonej od bitwy pod Akcjum):


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4159

Tetradrachma antiocheńska Augusta, podwójnie datowana - ΒΜ (48) rok ery akcyjskiej i Ξ (60) rok ery cezariańskiej.

Warto zaznaczyć, że w tym okresie pojawiają się jedyne tetradrachmy, których emitentem jest Selecucja Pieria (nie mylić z Seleucją nad Tygrysem, ważnym ośrodkiem państwa Seleucydów, być może
przewyższającym nawet Antiochię pod względem ilości ludności - miasto to zostało podbite przez Partów w 141 A.Ch. i nigdy nie stało się częścią Imperium Rzymskiego) - port Antiochii i przedstawiające na rewersie uskrzydlony piorun (symbol Zeusa/Jowisza) na tronie.


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4328

Za następców Augusta mennictwo antiocheńskie zaczęło romanizować się w podobny sposób do wielu innych - z jednej strony zachowano standard wagowy i stop, z drugiej strony w miejsce tradycyjnych wizerunków zaczęły pokazywać się popiersia członków rodziny cesarskiej.


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4161
Tetradrachma antiocheńska Tyberiusza: Popiersia Tyberiusza i Augusta


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4165
Tetradrachma antiocheńska Kaliguli: Popiersia Kaliguli i Agryppiny Starszej


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4169
Tetradrachma antiocheńska Klaudiusza: Popiersia Klaudiusza i Nerona

Sytuacja ta trwała mniej więcej do roku 59/60 (chociaż pierwsze emisje pojawiły się już w roku 56/57), kiedy to Nero (albo któryś z jego doradców) zadecydował o wybiciu dużej ilości tetradrachm antiocheńskich w zupełnie nowym typie - na rewersie znalazł się orzeł siedzący na błyskawicy - symbol Jowisza/Zeusa. Z czasem stanie się on najbardziej rozpoznawalnym produktem mennicy w Antiochii.


https://rpc.ashmus.ox.ac.uk/coins/1/4180
Tetradrachma antiocheńska Nerona z orłem, datowana na rok 108 (HP) ery cezariańskiej.

Tymczasem wybuchło powstanie w Judei.

[Lech Stępniewski]

Widać, że te hellenistyczne portrety to szczyt, a potem coś się załamuje (z pewnymi podrygami, ale jednak...)

[Pawel O]

To może z racji tego, że akurat mam lekkie zafiksowanie na Syrii jako takiej w mennictwie, a zwłaszcza na tetradrachmach seleukidzkich i późnych (od mniej więcej Karakali) antiocheńskich, pozwolę sobie na dodanie kilku kwestii. Nie chcę tu za bardzo mieszać, ale jeśli chodzi o Seleucydów to uważam że należy wspomnieć o co najmniej kilku kwestiach.

Pierwsza związana z Seleukosem i jego mennictwem, należałoby dodać że pierwotnie jego monety m.in. właśnie w Antiochii, były wybijane w imieniu Aleksandra i z jego imieniem na nich BAΣIΛEΩΣ AΛEΞANΔΡOY, a dopiero później z własnym BAΣIΛEΩΣ ΣEΛEYKOY.

Kolejna kwestia dotyczy Antiocha VII Euergetesa - a mianowicie należy tu wspomnieć że tetradrachmy niemalże identyczne stylistycznie do antiocheńskich były bite w Kapadocji, w tym po jego smierci przez tamtejszych władców w jego imieniu.

Następna sprawa to Antioch VIII Grypos i tetradrachmy wybite w jego i jego żony Kleopatry Thei imieniu, w mennicy antiocheńskiej - z  podobiznami ich obojga na awersie: https://www.acsearch.info/search.html?id=7451501

oraz samą Kleopatrę Thea'e i jej niezwykle rzadkie tetradrachmy wybite przez nią jako samodzielną władczynię: https://www.acsearch.info/search.html?id=3711905

Następna kwestia to monety wybite przez uzurpatora Tryphona w Antiochii z zupełnie inną stylistyką  na rewersie: macedoński hełm ozdobiony dużym rogiem dzikiego kozła (podobne tyle, że drachmy bił też Antioch VI) i ciekawym tytułem jakim się Tryphon posługiwał - ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΡΥΦΩΝΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ: https://www.acsearch.info/search.html?id=920090

Wspominając Antiocha VI należy dodać, że bił on w Antiochii tetradrachmy z galopującymi dioskurami na rewersie (przy okazji jego, ale nie tylko jego w sumie wizerunek, na awersie jest w koronie radialnej): https://www.acsearch.info/search.html?id=720495

Kolejna o której należy wspomnieć to monety Tigranesa II bite z jego podobizną w mennicy antiocheńskiej po doprowadzeniu przez niego w roku 83 p.n.e do upadku państwa Seleucydów, swoją drogą ten nowy styl, o którym Pan wspomniał w stosunku do Augusta, to styl "zajumany" od Tigranesa : https://www.acsearch.info/search.html?id=1650724

Ostatnia kwestia odnosi się do wspomnianych monet bitych z podobizną Filipa Filadelfosa to należy wspomnieć o zarządcy Syrii - Aulusie Gabiniusie - to w jego imieniu bito monety z podobizną Filadelfosa jako pierwszego zarządcy Syrii, potem kontynuowano ten "proceder" (w tym m.in.: Krassusa, Marka Antoniusza i Cezara), aż do ostatnich tetradrachm z tym wizerunkiem wybitych za Oktawiana Augusta w roku 33, czyli 17/16 p.n.e. Tu tetra Gabiniusa: https://www.acsearch.info/search.html?id=179909

To tak na szybko co mi się nasunęło, bo kwestii innych by się pewnie jeszcze kilka znalazło Ogólnie sporo jest monet seleukidzkich rzadkich i mało znanych tyle, że z innych mennic np. z wizerunkiem na awersie Antiocha XI i Filipa Filadelfosa razem.

[Lech Stępniewski]

to należy wspomnieć o zarządcy Syrii - Aulusie Gabinusie

Skąd taki rozrzut jakościowy jego monet? Ta, którą Pan wkleił, to koszmarek. Czy to na pewno nie imitacja? Bo na przykład ta jest całkiem przyzwoita:

[Pawel O]

to należy wspomnieć o zarządcy Syrii - Aulusie Gabinusie

Skąd taki rozrzut jakościowy jego monet? Ta, którą Pan wkleił, to koszmarek. Czy to na pewno nie imitacja? Bo na przykład ta jest całkiem przyzwoita:

Szczerze powiedziawszy to nie wiem dlaczego jedne są ładniejsze stylistycznie a inne nie. Osobiście obstawiam, że szło na ilość a nie na jakość i generalnie większość tych monet jest powiedzmy kurtuazyjnie niezbyt ładna

[Lech Stępniewski]

jedne są ładniejsze stylistycznie a inne nie.

Bardzo delikatnie Pan to określił. Ale na moje (niewprawne) oko wygląda to tak, jakby niektóre z tych monet nawiązywały (nie bez powodzenia) do najlepszych wzorów hellenistycznych, a inne przypominają radosną twórczość dzieci albo pierwsze próby rytownicze niewolnika-barbarzyńcy przywiezionego z dalekiej północy. Wprost trudno sobie wyobrazić, że z jednej mennicy wychodzą dwa strumienie tak różnych jakościowo monet. Jest tu jakaś zagadka, której nie rozumiem. Coś tam musiało się istotnego wydarzyć albo błędnie jest to razem klasyfikowane.